انواع یک وضع ثابتی دارند، مثلًا گوسفند از وقتی که در دنیا به وجود آمده گوسفند بوده و همیشه هم گوسفند باقی خواهد ماند. بعد نظریه تکامل پیدا شد و ثابت کرد که حیوانات یک مراحل تطوّر و تکاملی را طی کردهاند و این مراحل تطوّر و تکامل بر اساس یک سلسله قوانین مشخص است و هر حیوانی در هر مرحلهای که وجود پیدا کرده یک مرحله مشخص از تاریخ بیولوژی را طی کرده است؛ یعنی این گوسفند اگر امروز به صورت گوسفند وجود دارد و اگر از تاریخِ وجود گوسفند مثلًا پنجاه هزار سال میگذرد، در یک میلیون سال قبل نمیتوانسته وجود داشته باشد، گوسفند فقط در یک مرحله معین از تاریخ زیست شناسی میتوانسته وجود داشته باشد. گوسفند یک پدیدهای است به دنبال یک سلسله پدیدههای دیگر که تا آن پدیدهها دوره تاریخ خودشان را طی نمیکردند نوبت به این نمیرسید. یا مثل جنین. مثلًا جنین انسان به صورت یک سلول هستهای در رحم وجود پیدا میکند، بعد مراحلی را طی میکند تا میرسد به آن مرحله نُه ماهگی که آماده برای تولد میشود. آن مرحله نُه ماهگی یک مرحله مشخصی از مراحل جنین است، نمیتواند قبل از آن وجود داشته باشد و نمیتواند بعد از دو سال وجود داشته باشد، یک مرحله مشخصی است.

جبر تاریخ و مسئله آزادی و اختیار

حال با این مقدماتی که عرض کردم که جامعه یک وجود عینی و حقیقی دارد و این وجود حقیقی یک وجود متطوّر و متحوّل است یعنی تاریخ جامعه یک تاریخ ساکن نیست یک تاریخ متحوّل و متطوّر است و سوسیالیسم یک مرحلهای از تاریخ زندگی اجتماعی است، [نتیجه میگیریم که از نظر اینها] جامعه جبراً و بدون اختیار خودش یک مراحلی را طی میکند و تاریخ با یک دینامیسم ذاتی بدون اینکه اراده انسانها در آن دخالت داشته باشد از مرحلهای به مرحلهای میرود تا به سوسیالیسم میرسد. سوسیالیسم نه میتواند در مراحل قبل وجود داشته باشد و نه میتواند در این مرحله وجود نداشته باشد. میشود جبر تاریخ. پس سوسیالیسم یک پدیده است ولی یک پدیده تاریخی و یک مرحله مشخص از تاریخ، نه یک امری که به اراده انسانها بسته بوده است، یک چیزی که اگر انسانهای ده هزار سال پیش هم تصمیم گرفته بودند میتوانستند جامعه را وارد مرحله سوسیالیستی بکنند و اگر نخواستند نه؛ یا مردم این زمان در وقتی که تاریخ میرسد به مرحلهای که باید سوسیالیسم باشد، به تصمیم آنها مربوط باشد که اگر بخواهند جامعه را سوسیالیست بکنند میکنند نخواهند نمیکنند؛ نه، به اراده آنها بسته نیست.

در اینجا مسئله جبر تاریخ مطرح میشود و جبر تاریخ با آزادی و اختیار انسان منافات پیدا میکند و بعد انسان یک حالت دست بستهای در مقابل جبر تاریخ پیدا میکند. این است که مارکس و دیگران را به دست و پا انداخته که پس تکلیف آزادی و اختیار انسان چه میشود؟ آیا انسان،