پیشقدم این انقلاب صنعتی است. در این انقلاب، بشر از نظر ابزار تولید وارد مرحله جدیدی شد که دوره ماشین است. حالا اولین حرف در اینجا این است: در سابق هم بشر ابزار تولید داشت ولی ابزار تولیدش ماشین نبود. مثلًا آسیاب یک صنعت بسیار قدیمی است، یا چرخهای نخریسی ابزارهایی قدیمی است، یا گاوآهن برای شخم زدن یک ابزار قدیمی است، یا دستگاهی در خراسان که دو قسمت داشت، یکی را گَردو و دیگری را چَپَر میگفتند و ابزاری بود برای خرمن کوبی. یک ابزار چوبی بود که محوری داشت و پرّههایی نوک تیز از چوب که اول آنها را با گاو دور خرمن میچرخاندند و اینها که کاهها را قلم قلم میکرد، بعد وسیله دیگری که آن را از خار و چوب ساخته بودند بر روی خرمن کشیده میشد و آن کاهها را نرم میکرد. بعد که در واقع گندم و کاه از یکدیگر جدا و در عین حال مخلوط بودند، به وسیله باد دادنْ اینها را از یکدیگر جدا میکردند. به هرحال اینها ابزارهایی بود در قدیم. ولی به هیچ کدام از اینها ماشین نمیگویند؛ ابزارهایی را که در عصر جدید به وجود آمده است ماشین میگویند.

نظریات درباره وجه تمایز ماشین

حالا مسئله مهم این است که وجه تمایز ماشین از غیر ماشین چیست؟ اتفاقاً یک مسئلهای است.

در ابتدا به نظر یک مسئله نظری و ذهنی میآید و حال آنکه چنین نیست، مسئله خیلی مهمی است.

یک نظریه این است که هیچ فرقی میان ابزارهای گذشته با این ابزاری که اسمش را ماشین میگذاریم نیست جز اینکه این تکامل یافته اوست، یعنی اختلاف ماهوی با یکدیگر ندارند (تکاملِ به این معنا)، بدون آنکه اختلاف ماهوی با یکدیگر داشته باشند توسعه بیشتری پیدا کرده است.

مثلًا اتومبیلها را سال به سال دقیقتر و مجهزتر میکنند و میگوییم که کاملتر است. همینطور هواپیماهای مسافری. در جنگندهها خیلی بیشتر. میبینید هر سال میگویند آمریکا یا شوروی فلان جنگنده را به وجود آورد. این، تکامل صنعت است یعنی آن بَعدی مزایا و جنبههای مثبتی دارد که قبلیها فاقد آن بودهاند. مثلًا سرعتش بر سرعت آن فزونی دارد یا استحکامش بیشتر است. در این موارد، ما میگوییم که صنعت تکامل پیدا کرده بدون آنکه تغییر ماهیت داشته باشد که در نتیجه دورهای را به دوره دیگر عوض کند؛ نه، عصر همان عصر است. ولی ما میخواهیم بگوییم عصر ماشین با عصر قبلی متفاوت است و لهذا اصلًا نام دو عصر به خودش میگیرد، میگوییم از روزی که ماشین پیدا شده ما وارد یک عصر جدید شدهایم.

تغییر کمّی و تغییر ماهوی

تغییرات تکاملی دوگونه است: یکی تغییرات تدریجی که اصطلاحاً این آقایان میگویند مزایای