از دین سؤال کنیم که تاریخ را چه متحول و دگرگون میکند، علل انحطاطها و علل ترقیها در تاریخ چیست، میگوید علتش اراده الهی است. این یک جور بیان است که خودش یک حرفی است، حال به شکلی که آنها میگویند یا به شکل دیگر که بحثش را تکرار نمیکنیم.

مسئله دیگر این است که خود دین چه نقشی در تحول تاریخ دارد؟ ممکن است کسی بگوید مهمترین نقش را در تحول تاریخ، دین داشته است؛ یعنی خود دین عامل تحول تاریخ است که به تعبیر دیگر- اگر به آورندگان دین بخواهیم نسبت بدهیم- مسئله «نقش انبیاء در تحول تاریخ» میشود، البته انبیاء از آن جهت که دین آوردهاند که باز برمیگردد به نقش دین در تحول تاریخ.

پس این دو مسئله را باید از یکدیگر تفکیک کنیم و اساساً اینجا دو نظریه است. نظریه اول به این شکل که اینها میگویند، گفتیم یک نظریه بیمعنی است، و نظریه دوم یک امر بسیار قابل بررسی است که عامل دینی (دین به عنوان یک عامل) چه نقشی در تحول تاریخ داشته است؟

- آیا نمیشود این را همان اولی بگیریم که «نقش انبیاء» یعنی اراده الهی و قضا و قدر الهی؟

استاد: خیر، اینها دو مسئله است. آن که میگوید اراده و قضا و قدر الهی، یعنی غیر از قضا و قدر الهی چیزی نیست، یعنی به هیچ یک از عوامل دیگر اصالت نمیدهد، نه به خود دین نه به غیر دین؛ میگوید اینها همه معلول قضا و قدر الهی هستند، پس اصل، قضا و قدر الهی است.

نظریات درباره عامل تحول تاریخ

در اینجا که مؤلف نظریات مختلف درباره عامل تحول تاریخ را شرح داده است، یک تحلیلی بکنیم ببینیم این عوامل همینطور که اینها ذکر کردهاند قابل بررسی است یا ما باید به شکل دیگری بررسی کنیم؟ چند نظریه است که مؤلف برشمرده است. یک نظریه این است که بگوییم نوابغ، عامل مؤثر بودهاند. نظریه دوم انباشته شدن دانش و در واقع دانش را عامل تحول تاریخ میداند که وقتی روی هم انباشته شده منشأ تحولات گردیده است. عوامل دیگری که ذکر کردهاند عبارتند از:

اختراعات، نژادها یعنی خونها، شرایط اقتصادی و مختصات جغرافیایی یعنی عامل جغرافیایی.

اینها را میشود بعضی را به بعضی تحویل کرد یا بعضی از اینها را به یک عامل دیگر برگرداند که اگر ما به آن شکل بحث کنیم شاید بهتر باشد. مثلًا اگر ما گفتیم نوابغ و بزرگان [عامل تحول تاریخ بودهاند] این درست است و یک نظریهای است. ولی اگر بخواهیم این را تحلیل بکنیم، برمیگردد به عوامل زیستی؛ یعنی در خلال تحولاتی که نوع انسان پیدا میکند، در اثر یک سلسله