مخالف است، پس جامعه از جهان جدا نیست.

ولی نظریات دیگر چنین نیست، جامعه را یک چیز جدا از جهان میدانند، لااقل به این معنا که جهان نسبت به جامعه انسانی بیتفاوت است. مثلًا برای این زمین و هوا و ابر و خورشید، برای این زندگی و برای این کون و هستی و آفرینش، هیچ فرق نمیکند که جامعه بشر را یکسره فسادها و تباهیها و ظلمها و جهلها گرفته باشد یا اینکه یکسره صلاحها، تقواها، عدالتها و پاکیها گرفته باشد.

ولی او میگوید فرق میکند. بنابراین آن مطلب [که «توجیه تاریخ براساس دین» به معنی نفی قانون علت و معلول است] چه ربطی [به دید مذهبی تاریخ] دارد؟! بله، اصل غائیت را بچگانه یا احمقانه توجیه کردن است که [چنین برداشتهایی را به دنبال دارد،] مثل همان مثلی که میآورد:

فلان کشیش به بچه هایش یا به دیگران میگفت شما دیدهاید که طالبی خط خط است، مثل اینکه هر خطش جای یک قاچ است، میدانید چرا طالبی خط خط شده؟ برای اینکه وقتی ما میخواهیم در خانواده آن را تقسیم کنیم قبلًا تقسیم شده باشد، ما کارد که میکشیم درست قسمت کنیم و دعوا نشود. حال غائیت را در این حد تنزل دادن و اینجور چیزها را بر این اساس توجیه کردن، جوابش هم همین جور حرفهاست. مثل آن بابای واعظی که در بالای منبر میخواست در حکمت اشیاء بحث کند، میگفت: ایها الناس! هیچ میدانید خداوند چرا به شتر بال نداد؟ برای اینکه اگر شتر بال میداشت میآمد روی خانههای گِلی ما مینشست و خانههای ما خراب میشد! اگر انسان بخواهد خلقت را براساس این حکمتها توجیه کند همین حرفهای اینها در میآید. اما اگر کسی بخواهد مطلب را آنطور که هست درک کند غیر از این حرفهاست.

- یک مسئله این است که عامل دینی را از نظر تاریخ میخواهیم بسنجیم و یک مسئله این است که میخواهیم ببینیم تاریخ عامل دین است.

استاد: شما یک وقت میخواهید بگویید دین خودش در جامعهها چه نقشی داشته، این مسئله دیگری است. آنچه در این کتاب مطرح شده این نیست، مقصود از عامل دین عامل الهی یعنی مشیت الهی است. آن یک حرف دیگری است که آیا دین خودش چه نقشی در جامعه داشته. این مسئله در اینجا مطرح نیست.

می توان گفت که در این کتاب از یک نظر خلط مبحث شده یا لااقل بگوییم یک مطلب نادیده گرفته شده. آن نظریهای را که به آن نام «نظریه دین» میدهند دوجور میشود توجیه کرد: یکی «نظریهای که دین در باب فلسفه تاریخ ابراز میدارد و آن قضا و قدر الهی است». پس این را ما از آن جهت نظریه دینی مینامیم که اینجور فکر میکنیم که این نظریه را دین ابراز میدارد؛ یعنی اگر