دیگر تابع و طفیلی، بلکه همیشه جنگ مذهب و ضد مذهب بیان شده است. بله، عرفا به یک شکل دیگر [ماهیت تاریخ را مذهبی میدانند.] ولی آنها مذهب [را] به این صورت که ما میگوییم نمیگویند، به یک صورت تقریباً شعور باطن مانند، [مطرح میکنند.] آنها اصلًا ماهیت تاریخ را مذهبی میدانند اما نه مذهبی به این معنا که الآن ما داریم میگوییم، مذهبی به معنی دیگری.

میگویند انسان به حسب غریزه خودش هرچه را که بخواهد در واقع آن حبّ خداخواهی است که او را به آنجا کشانده. یک نوع خطای در تطبیق است، اشتباه میکند؛ یعنی او یک محبوب و مطلوب بیشتر ندارد، گاهی از خطای در تطبیق سراغ این و آن میرود. بت پرست هم که بت میپرستد، در شعور ناآگاه خودش در جستجوی خداست و خدا را میپرستد. در همان حالی که با خدا و خداپرستی مبارزه میکند، این شعور ظاهرش است که با شعور باطن و شعور مخفی خودش مبارزه میکند. محیی الدین عربی میگوید: «ما احبّ احدٌ غیرَ خالقِه» هیچ کس در دنیا غیر از خالقش را دوست نداشته «و لکنّه تعالی احتجب تحت اسم زینبَ و سُعادَ و ...» خدا زیر این نامها پنهان است. مذهب به این معنا غیر از این مسئلهای است که ما الآن طرح میکنیم، به آن معنا که قرآن طرح کرده است. به معنایی که قرآن طرح کرده دیگر فرعون مذهبی نیست، موسی مذهبی است و فرعون غیرمذهبی. به آن معنا که آنها شامل شعور باطن و مخفی [میدانند] که حتی خودش هم نداند، خودش هم با همان که مبارزه میکند در باطن همان را میخواهد ولی با همان دارد مبارزه میکند، این از بحث ما تقریباً خارج است. آن که میگوید:

همین مطلب را میگوید. فرعون هم در باطن همان را میخواهد که موسی میخواهد.

ولی این غیر از مسئلهای است که الآن ما در این سطح داریم بحث میکنیم.

مکانیزم ماهیت اقتصادی تاریخ

به هر حال، اینها چنین ماهیتی برای تاریخ قائل هستند. قهراً همه چیز دیگر تابع و طفیلی [اقتصاد] میشود. آن وقت به قول مؤلف صرف اینکه این فرض را بهطور کلی بگوییم، برای تفسیر تاریخ کافی نیست، باید مکانیسم قضیه را هم بیان کنیم. بسیار خوب، وقتی که تاریخ ماهیت اقتصادی دارد چه میشود؟ ماهیت هم [مانند] هر چیز دیگر بر طبق اصول دیالکتیک حرکت میکند. اصول دیالکتیک یعنی چه؟ یعنی اصولی که [مطابق آن] هر چیزی ضد خودش از درون خودش برمیخیزد. پس ناچار باید بگوییم اینکه تاریخ ماهیت اقتصادی دارد یعنی وضع اقتصادی تاریخ و ابزار تولید در هر زمانی یک نوع روابط تولیدی و مناسبات تولیدی مخصوصی اقتضا میکند، بعد