انسان به نیروی عقل خود میتواند بر همه اینها فائق بیاید و همه اینها را تحت کنترل دقیق خود قرار بدهد، و بلکه جوهر اصلی انسان همان قوه عاقله اوست و انسان تعالی یافته انسانی است که این نیرو در او رشد کرده باشد به طوری که نیروهای دیگر تحت هدایت و رهبری او باشند؛ او باشد که حصّه و سهم اینها را تعیین کند و بدون افراط و تفریط و از روی عدالت بدهد. شکم احتیاجی دارد، اوست که میتواند سهم او را به عدالت بدهد، نه افراط کند نه تفریط؛ و نیز سایر غرایز.

همچنین ممکن است کسی بگوید درست است که بالقوه همه دارای همه اینها هستند ولی در افرادی که فعلیت پیدا میکند همه یک جور فعلیت پیدا نمیکند. بعضیها یک شاخه [مثلًا] شاخه پول پرستی در آنها رشد میکند، شاخههای دیگر ضعیف میماند. در بعضی دیگر برتری طلبی رشد میکند، باقی ضعیف میماند. در برخی عقل رشد میکند. البته اگر عقل رشد کند لازمهاش این نیست که [سایر قوا را] ضعیف نگه دارد، چون عقل خودش درک میکند، باقی دیگر را در اطاعت خودش قرار میدهد، که تنها عقل است که میگویند اگر قوی باشد دیگر ظلم نمیکند، به حقوق سایر قوا تجاوز نمیکند و حق آنها را به اندازه سهم خودشان میدهد. این در فرد انسان. بنابراین در فرد انسان هم عیناً همین مسئله مطرح است. این بحث، خیلی بحث خوب و جالبی است، این نظریه خاص جامعه شناسی که واقعاً ما درباره جامعه چه میگوییم.

پس در اینجا نظریاتِ مختلف است و تنها مارکسیستها هستند که به شدت از تک حیاتی بودن جامعه دفاع میکنند و بعد هم آن حیات واقعی حاکم را که باقی دیگر همه به منزله عرض و تابع و طفیل است اقتصاد میدانند؛ یعنی مکتبهای دیگر حتی روی تک حیاتی [بودن] تکیه نکردهاند. حتی مذهبیها هیچ وقت نمیآیند بگویند روح مطلق حاکم بر تاریخ روح مذهبی است و باقی دیگر همه تابع و طفیل. در خود مذهب خلاف این آمده است چون میگوید از فجر تاریخ تا کنون همیشه میان حق و باطل ستیز بوده است، یعنی میان گرایش کنندگان به دین و مذهب و معاندین و مخالفین همیشه جنگ و ستیز در کار بوده است. از همان اول تاریخ، از هابیل و قابیل که شما شروع کنید، او به عنوان یک مؤمن و این به عنوان یک غیرمؤمن، [این دو گروه در جنگ و نزاع بودهاند.]

جنگ هابیل و قابیل از نظر قرآن جنگ مؤمن و غیرمؤمن است نه جنگ اقتصادی، جنگ حق و باطل است، یعنی جنگ به اصطلاح انسانی است. همینطور دوره به دوره همیشه پیغمبران میآمدند در مقابل [مخالفین] قیام میکردند.

بیان عرفا درباره ماهیت تاریخ

بنابراین در منطق مذهب این طورنیست که ماهیت تاریخ فقط و فقط مذهبی محض باشد و باقی