این روابط و مناسبات اقتصادی یک نوع روابط اجتماعی دیگری اقتضا میکند که توجیه کننده اینهاست. بعد که ابزار تولیدی تکامل پیدا میکند این روابط اجتماعی که روبناست با آن ابزار تکاملی سازگار نیست. گفتیم مثل جامهای است که تن بزرگ شده و جامه هنوز در آن حد خودش باقی مانده است. اینجاست که یک نوع تنازع و کشمکش به یک اعتبار میان روبنا و زیربنا، میان ابزار تولید و روابط اجتماعی و به اعتبار دیگر میان انسانهای وابسته به روابط اجتماعیای که دارد با ابزار تولیدی [جدید] مبارزه میکند و انسانهایی که طرفدار روابط جدید و متناسب با ابزار تولید جدید هستند برقرار میشود. پس به این نحو ضدی از ضد خودش متولد میشود. ولی به حکم اینکه جبراً آنتی تز در نهایت امر رشد میکند و تز را از بین میبرد و بعد، از ترکیب اینها یک چیز دیگری به وجود میآید پس بالاخره این ضد جدید پیروز میشود و در نتیجه نهایی یک ترکیب جدید و وضع جدید به وجود میآید. این بود مکانیزمی که اینها در باب ماهیت اقتصادی تاریخ میگویند.

پس اینکه روح تاریخ را اقتصاد تشکیل میدهد، به این معنا تشکیل میدهد که همه چیز تابع ابزار تولید است. ابزار تولید روابط تولیدی خاص را اقتضا میکند و این روابط تولیدی روابط اجتماعی جدید را. به حکم اینکه هر چیزی در حال حرکت و تکامل است ابزار تولید تکامل پیدا میکند و بعد در درون خودش ضد خودش را به وجود میآورد. به همین ترتیب کشمکش در میگیرد، بعد منتهی به آن سنتز میشود.

« طبقه »

از اینجا یک مفهوم جدید در جامعه شناسی مارکسیستی پیدا شده و آن همان چیزی است که امروز در دنیا خیلی رایج و شایع است و آن مفهوم «طبقه» است. طبقه البته یک اصطلاح قدیمی است.

[در عرف] دو قسمت از چیزی که روی یکدیگر قرار بگیرند اینها را میگویند «طبقه». مثلًا ما میگوییم طبقه بالای ساختمان، طبقه پایین ساختمان. اینها دو شیئی هستند تقریباً به موازات یکدیگر ولی یکی مافوق و بالاسر دیگری قرار گرفته. در اصطلاح علمای تاریخ و رجال میگویند ما طبقات مفسرین داریم، طبقات محدثین داریم، طبقات فقها داریم، طبقات اطبا داریم، طبقات فلاسفه داریم. و حتی کتابهایی به همین نامها نوشته شده: طبقات المفسرین، طبقات النحویین، طبقات الرواة، طبقات الحفّاظ، طبقات الفقهاء، طبقات الصوفیه. به همه این نامها کتاب داریم؛ فقط طبقات الفلاسفه نوشته نشده که اخیراً من در این چاپ جدید کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران یک طبقات فلاسفهای در حدود صد صفحه به آن اضافه کردم، خیلی هم کار برد.

آنجا طبقات را به چه اعتبار میگویند؟ دورهای بعد از دورهای. مثلًا به حسب راوی و مروی