دیگر. پس وقتی که من به این پیوستگی رسیدم قهراً آنچه را که مولود اعتقاد به آن ناپیوستگی بود از دست دادم. میگوید: «تمام شواهد وجود خدا دالّ بر عدم وجود خداست. شواهد واقعی باید چنین بیان شوند (میگوید شواهد وجود خدا در این عبارت خلاصه میشود): چون طبیعت تشکیلات درستی ندارد (در صورتی که همه میدانند چون تشکیلات درستی دارد) پس خدا هست. چون دنیای نامعقولی وجود دارد پس خدا هست. به عبارت دیگر «ناعقلی» اساس وجود خداست. من که خلافش را کسب کردهام پس دیگر قضیه تمام شد». این تمام حرفهای اینهاست.

اینجا هم عین همین مطلب است. میگوید وقتی که دیالکتیک یک رابطه منطقی میان حوادث و پدیدهها و یک پیوستگی منطقی میان اشیاء را ثابت میکند دیگر جایی برای فرض وجود خدا باقی نمیماند. از چیزهای خیلی عجیب یکی همین است، که ما این را در اصول فلسفه نقل کردهایم.

بیان فخر رازی

فخر رازی با این که مرد خیلی دانشمندی هست، هم متکلم است، هم مفسّر است، هم نسبتاً فیلسوف است، هم ادیب است، هم ریاضی دان است و هم طبیب است، خیلی مرد فوق العادهای است، ولی اساس تفکرش را تفکر کلامی [تشکیل میدهد،] کلامی به اصطلاح ما، یعنی طرز تفکر اشعری یا معتزلی که او اشعری بوده است، اساس تفکرش را تفکر اشعری تشکیل میدهد. (الآن گفتیم که یکی از اصول تفکر اشعری این است که یک پیوستگی ذاتی میان اشیاء نیست.) و لهذا با این که یک مرد وارد در فلسفه هست و گاهی که حرفها را از زبان دیگران تقریر میکند خوب هم تقریر میکند ولی تفکر خودش تفکر کلامی است. آنجایی که عقیده خودش را میخواهد بگوید باز به آن شکل در میآید. تفسیرش هم تمام، رنگ همان کلام اشعری را دارد با این که تفسیرش انصافاً مزایای خیلی زیادی دارد، برای این که مرد فوق العاده باهوشی بوده و فکر جوّالی داشته و بعد هم به اصطلاح شجاع بوده (این را امروزیها به این شکل بیان میکنند، درست هم میگویند)، مرد شجاعی بوده، یعنی از روبرو شدن با مسائل و مشکلات نمیهراسیده. خیلیها در کتابهای خودشان وقتی که در یک مسئلهای با یک مشکل بزرگ مواجه میشوند که نمیتوانند آن را حل کنند، میترسند، کنارش میگذارند، رد میشوند. ولی او نه، هر مشکلی که پیش آمده به جنگ آن مشکل رفته، اعم از آن که زمین خورده یا زمین زده. این جهت هم در او هست. این است که آیات را در حدود معلومات خودش و معلومات زمان خودش خیلی میشکافد و از این جهت نکات خیلی زیاد و خوب در تفسیرش پیدا میشود. ولی متأسفانه به علت این که اساس تفکرش تفکر اشعری است خیلی مسائل را در همان جهت تفکر اشعری بررسی کرده است و یک حرفهای اضافه و زیادی گفته که خیلی از حرفهای تفسیرش را اصلًا باید دور ریخت و فایده ندارد. به هر حال