چنین آدمی است. او روی آن تفکر اشعری که دارد، آیات سوره واقعه را که تفسیر کرده است، در آنجا که قرآن مجید میفرماید: «أَفَرَأَیتُمْ ما تُمْنونَ ءَ أَنْتُمْ تَخْلُقونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقونَ» [1]، «أَفَرَأَیتُمْ ما تَحْرُثونَ ءَ انْتُمْ تَزرَعونَهُ أَمْ نَحْنُ الزّارِعون» [2]، «أَفَرَأَیتُمُ النّارَالَّتی تورونَ ءَ انْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ» [3] [مطلبی دارد.] سه موضوع در این آیات [مطرح شده است:] موضوع کشاورزی که بذری کاشته میشود و بعد روییده میشود، موضوع خلقت حیوان که از نطفه حیوان حیوانی پیدا میشود و دیگر موضوع پیدایش آتش. آنجا قرآن اینها را به نحوی میفرماید که آیا شما چنین کردهاید؟ آیا دیدهاید مثلًا آن حرثی که شما میکنید، کشتی که شما میکنید، آیا شما در واقع این را زراعت کردهاید یا ما؟ راجع به این که مفهوم این آیات چیست، فخر رازی آیات را به یک شکلی تفسیر کرده که به قول اینها دنبال جنبههای نامعقول قضیه رفته است. خواسته ببیند که مثلًا با این علل طبیعی چه مواردی غیر قابل توجیه است که بگوید قرآن به آن نظر دارد، چه در خلقت حیوان، چه در کشاورزی و چه در آتش. ملاصدرا همه قرآن را تفسیر نکرده، جاهای مختلف قرآن را تفسیر کرده است. مقدار زیادی از سوره بقره را تفسیر کرده، سوره واقعه را تفسیر کرده، سوره حدید را تفسیر کرده و چندین سوره که خودش به اندازه نصف تفسیر صافی شده. در تفسیر سوره بقره به همین آیات که میرسد حرف فخر رازی را نقل میکند، بعد با تعجب زیاد میگوید من تعجب میکنم از اینها که هر وقت میخواهند برای وجود خدا استدلال کنند دنبال بهم خوردن سنتی از سنتهای خدا میروند که چون اینجا قاعده درست در نمیآید پس به این دلیل [خدا هست؛] و حال آنکه خداوند، عالم را بر طبق یک سنت قاطع آفریده است. ما که نباید خدا را در از بین رفتن این سنتها [جستجو کنیم.] این را حتی در اسفار به مناسبتی نقل میکند، که من هم در اصول فلسفه از آنجا نقل کردهام. در جلد چهارم اسفار عین همین مسئلهای که امروز بین ما و این ماتریالیستها مطرح است، بین ملاصدرای الهی و فخرالدین الهی متکلم مطرح است.

به هر حال اینها چنین حرفی را میزنند و این حرفشان همانطور که عرض کردم مبتنی بر چنان فرضی است. حال یا عمداً یا جهلًا چنین فرض کردهاند که مکتب الهی، جهان بینی الهی بر این اصل مبتنی است که میان پدیدههای عالم، پدیدههای طبیعت، پیوستگی وجود ندارد؛ به عبارت دیگر سنت در عالم وجود ندارد؛ به تعبیر دیگر نظام قطعی در خلقت عالم وجود ندارد؛ در صورتی که هزارسال قبل از این که جناب مارکس خلق بشود این حرفها تشریح و ثابت شده است.

حرفهایی نیست که بگوییم چون شما چنین گفتید ما امروز میگوییم. هزار سال قبل از جناب