در اصول فلسفه این قسمت را مفصل بحث کردهایم- اگر کسی به چنین اصلی قائل نباشد و پیوند اشیاء با حق را مساوی با بیپیوندی با یکدیگر بداند، قهراً همین تضاد و تناقض هست. یا باید قائل بشویم که هیچ پیوستگی معقول میان پدیدهها نیست. قهراً باید بگوییم مثلًا میان بچهای که متولد میشود و نطفه پدر او هیچ پیوستگی معقولی وجود ندارد، یا بین مرغ و تخم مرغ هیچ رابطه و پیوند معقولی وجود ندارد. البته چنین فرضی در عالم بوده است که اشاعره تقریباً کم و بیش چنین حرفی را میزدند. آنها هم هرگونه پیوستگی معقولی را، پیوستگی واقعی میان اشیاء را تقریباً انکار داشتند. البته آنها نه به شکلی انکار داشتند که اینها [انکار دارند] که بگویند عملًا هم این [ناپیوستگی] ارائه داده میشود، بلکه مقصودشان این بود که عملًا به صورت یک پیوستگی منظم همیشه وجود دارد ولی این پیوستگی منظم عادة اللَّه است، یعنی عادت خدا بر این است؛ عادت خدا هم تغییر نمیکند. در عمل، آنها هم قائل به سنت بودند ولی در تفسیر این سنت نمیگفتند یک پیوستگی واقعی هم میان خود اشیاء وجود دارد؛ عالم نظامی دارد و پیوستگی جزء ذات این نظام است، یعنی وجود عالم با وجود نظام یکی است. محال است عالم باشد نظام نباشد، یا نظام باشد، [عالم نباشد.] همانطور که محال است نظامی وجود داشته باشد بدون وجود عالمی، محال است که عالمی وجود داشته باشد بدون وجود یک نظام و یک پیوستگی. این حرف را آنها درک نمیکردند ولی بالاخره قائل به یک سنت ثابت لایتغیر بودند و این سنت ثابت لایتغیر را چیزی به نام «عادة اللَّه» میخواندند. مثلًا میگفتند مانند این است که کسی بگوید همین قدر که زید یک یک تومانی درآورد پشت سرش نود و نه تای دیگر هم در میآورد. هیچ پیوستگی معقول و منطقی میان خود این یک تومانیها وجود ندارد ولی میدانیم او یک خصلتی دارد، یک عادتی دارد که اگر یک یک تومانی را به زمین زد قطعاً نود و نه تای دیگر هم به زمین میزند. پس در عمل تفاوتی پیدا نمیشود.

ولی تصور این ماتریالیستها از خدا چنین است، یعنی آن عاملی که بهطور گسسته در میان اشیاء عمل میکند؛ یعنی در جهان بینی آنها هیچ گونه پیوستگی منطقی و ذاتی و معقول- که معقول به همان معنی منطقی بودن است- در میان اشیاء نیست و فقط یک پیوستگی ظاهری و خیلی اوقات هم تخلف پذیر [وجود دارد] و بلکه خود این جناب مارکس- که نشان میدهد معلوماتش در مسائل الهی چقدر بوده است- در آن نامهای که به پدرش نوشته است، نوشته «من روز به روز اعتقادم را به خدا از دست میدهم برای این که روز به روز اعتقادم را به نامعقول بودن نظام اشیاء از دست میدهم، روز به روز بیشتر به رابطه منطقی میان حوادث پی میبرم». پس ایندو برای اینها اینچنین مساوی بودهاند، یعنی مساوی بوده است رابطه پیوستگی به قول خودشان معقول ومنطقی میان اشیاء با نفی خدا از یک طرف، و رابطه ناپیوستگی منطقی میان اشیاء با وجود خدا از طرف