هگل هم صرفاً دیالکتیک اندیشه نیست، دیالکتیک عمل است و لهذا هگل تضادها را تقدیس میکند و تضاد را عامل پیشرفت میداند و جنگ و مبارزه را تقدیس میکند. این است که قسمتهای زیادی را از هگل در همین زمینه نقل کرده است. شاید خود مارکسیستها اغلب اینجور بگویند که دیالکتیک هگل صرفاً منطق اندیشیدن بود ولی مارکس آن را از صورت منطق اندیشیدن به صورت منطق عمل درآورد، ولی این میگوید نه، او هم به صورت منطق عمل در آورد؛ بله، تفاوتشان در یک نوع استنباط جامعه شناسانه بود که او روح تاریخ را انسان میداند آنهم انسان [رو به] پیشرفت و بعد هم مثلًا انسان مغرب زمین را خلاصه انسانهای جهان میداند و در مغرب زمین هم نژاد آلمان را زبده نژادهای دیگر میداند، پس میگوید تکامل در نژاد آلمان متمرکز شده و بعد هم دولت را روح ملت میداند و بنابراین روح بشریت، عالیترین مرحله بشریت در دولت آلمان متمرکز شده است، یعنی ذهنش متوجه آن شده است. ولی مارکس و دیگران متوجه طبقات شدند و آن راه هگل را نرفتند، اما در [این] اصل کلی که دیالکتیک هگل هم همانطور که منطق اندیشیدن و فن اندیشیدن است، فن عمل هم هست، با هگل وجه اشتراک دارند.

خصلت نسل جوان : دگرگونی طلبی

این است که جاذبه بزرگی که الآن مارکسیسم در دنیا دارد همین است، که در باب علل گرایش به مارکسیسم- که اگر من یک وقت موفق بشوم دلم میخواهد کتابی هم در این زمینه بنویسم- شاید عمدهترین عامل همین است، یعنی بهطور کلی این یک خصلتی است در نسل جوان که نسل جوان دگرگونی طلب است، پیشرو و مبارز است. این یک انرژی است در او که میخواهد کار و فعالیت کند. آن وقت هر فلسفه و هر منطقی که به او راه عمل و مبارزه را نشان بدهد میتواند او را جذب کند. اینکه درست یا غلط نشان بدهد، اشتباه کرده باشد یا نکرده باشد، احیاناً اشتباهات بزرگی هم مرتکب شود [مهم نیست،] همانطور که خود مارکس مرتکب شد، یعنی همان مکانیسم عمل او خیلی اشتباه کرد، یعنی او طرز کار کردن این ماشین را نشان میداد، بعد معلوم شد که نه، درست نتوانستهاند نشان بدهند و عوضی نشان دادهاند؛ یعنی شکست خوردن از نظر اندیشه مسئله مهمی نیست، عمده این است که این [فلسفه و این منطق] راه تو را باز کرده است.

آقای شیخ محمدتقی قمی میگفت ابتدا که «اخوان المسلمین» در مصر تأسیس شد به وسیله شیخ حسن بنّا که مرد بسیار خالص و مخلص و متدینی بوده و واقعاً معتقد و با ایمان و فداکار و فدایی و پایه گذار اصلی اخوان المسلمین و جزء پایه گذاران تقریب بین المذاهب الاسلامیه و یک آدم حرّ آزادی بوده و لهذا تمایلات شیعی هم داشته است، در حدود سال 1322- که ما آن وقت قم بودیم- مرحوم آقا سید محمد تقی خوانساری به حج مشرف شدند، همان سال شیخ حسن بنّا هم