مکانیسم جدل

1. مکانیسم اندیشه

همین جا باید خیلی توقف کرد. ما قبل از اینکه به بحث ماتریالیسم تاریخی برسیم- که اصل بحث ما آن است- الآن داریم منطق هگل را میخوانیم. مؤلف در ابتدا میگوید ما باید دو موضوع اصلی اندیشه هگل را به عقد یکدیگر در آوریم. آن دو موضوع اصلی، یکی موضوع سه دوره تحول حیات است که حیات در سه دوره تحول پیدا میکند: تولد، رشد، تنزل. زندگی بر این اساس است که حیات اول تولد پیدا میکند، بعد در یک مدتی رشد میکند، بعد هم تدریجاً تنزل پیدا میکند، و اگر مرگ را یک مرحله جداگانه بدانیم قهراً چهار مرحله میشود. مثلًا انسان را در نظر بگیریم، اول تولد پیدا میکند، یک مدتی رشد میکند، بعد یک مدتی رو به انحطاط میرود، پایانش هم مرگ است. حالا آن را ذکر نکرده. این یک چیزی است که گویا فکر هگل را خیلی به خود مشغول کرده بوده، سه دوره تحول حیات. میدانیم که این سه دوره از مختصات حیات است. این خودش یک مسئله مهم و جالب توجهی است. در غیر حیات اینطور نیست، یعنی بیجانها سه دوره ندارند بلکه دو دوره دارند، تولد و سپس تنزل. مثلًا اگر آبی در عالم تکوین بشود، همان ساعت اول تولد آب ساعت تنزل آب هم هست، یعنی اینجور نیست که آب یک مرحله رشدی را بخواهد طی کند.

(البته تنزل هم در آن هست، که حالا تنزل در آن هست یا نیست، عرض میکنم) و هر موجود بیجانی همینطور است. یک شیء معدنی اگر تکوّن پیدا کند، بعد تدریجاً رو به پیری میرود (همان که به آن «آنتروپی» میگویند) ولو در درون خودش بدون آنکه محسوس باشد، در اثر تشعشعهایی که مثلًا در اتمهایش پیدا میشود. تنها حیات است که به ظاهر از این قانون مستثنی است؛ یعنی حیات، اول که پیدا میشود از ضعف شروع میکند، بعد مدتی رو به رشد میرود، بعد که دورهای را طی کرد (رشدش تا بینهایت ادامه ندارد) کم کم دوره کهولتش شروع میشود، بعد رو به تنزل میرود تا منتهی میشود به نیستی.

البته دو گروه میتوانند به این مطلب ایراد بگیرند، بگویند اساساً ما چنین سه دورهای نداریم.

یکی اینکه یک کسی بیاید در مورد بیجانها بگوید در بیجانها همان تولد است و تنزل هم نیست.

مثلًا آبی اگر پیدا شد آب، دیگر در درون خودش رو به تنزل نیست مگر اینکه یک عامل بیرونی آن را از آب بودنش خارج کند و الّا آب همیشه آب باقی میماند. پس اساساً در مورد بیجانها همان تولد است و بعد هم ادامه، نه رشد است و نه تنزل.

نقطه مقابل، این است که [کسی] قائل بشود در حیات هم این سه دوره وجود ندارد، کما اینکه خیلیها امروز این حرف را میزنند، از جمله آقای مهندس بازرگان در کتابهایش خیلی روی این قضیه (ترمودینامیک) اصرار دارد. اینها مدعی هستند در موجودات زنده هم علیرغم اینکه ما خیال