که همان مسئله تکامل است و خودشان هم گاهی میگویند تکامل- مطرح میکنند، اولًا بگویند که کمال انسان به چیست؟ تا کمال مشخص نشود و تا مقصد و راه مشخص نشود تکامل معنی ندارد.

الکسیس کارل در کتاب انسان موجود ناشناخته تا اندازهای در این زمینه بحث کرده که برای این مسئله به آنجا هم باید مراجعه کرد. ویل دورانت هم در یکی دو بخش از کتاب درسهای تاریخ در این زمینه خوب و مفصل بحث کرده است. کتاب جدال با مدعی نیز همین بحث تکامل را مطرح کرده. ولی هیچ کدام از اینها سر رشته مطلب را به دست ندادهاند که این پیشرفت که ما میگوییم یعنی چه؟

ملاک تکامل

اینها اول باید درباره خود پیشرفت (تکامل) سخن بگویند. مثلًا بگویند که مقصود ما از تکامل این است که در رابطه انسان با طبیعت هرچه بیشتر انسان بر طبیعت مسلط شود و از اسارت طبیعت آزاد گردد. ولی این را نمیگویند چون در جای دیگر به اشکال برخورد میکنند. اگر اینجا اینطور بگوییم، تکامل جامعه در فن و تکنیک خلاصه میشود؛ یعنی اگر کمال انسان را در تسلط انسان بر طبیعت- که نقطه مقابلش اسارت انسان در مقابل طبیعت است- بدانیم، این کمال قهراً در علم (البته علوم فنی و تکنیک) خلاصه میشود. بشر گذشته در مقابل طبیعت خیلی اسیر بود؛ در مقابل بیماریها، طوفانها و سیلها، در مقابل گرما و سرما بیچاره بود. ولی بشر امروز بدون شک یک قدرت و تسلطی پیدا کرده. اولًا اسیر یک منطقه خاص نیست، با این وسایل نقلیهای که هست از جایی به جایی نقل مکان میکند یا با وسایل فنی محیط را عوض میکند. در مناطقی که در قدیم جهنمهای سوزانی به شمار میرفت و هیچ انسانی جرأت نداشت در آنجا پا بگذارد بشر امروز با وسائل مصنوع ساختمان میکند، آبادی میکند، وسایلی در آنجا تهیه میکند که انسان در آنجا که هست مثل این است که در بهترین نقاط دنیا زندگی میکند.

مرحوم دکتر ناظرزاده یک سال با دکتر امینی به مکه رفته بود. دوره ملک سعود بود. اینها را به کاخ ملک سعود در ریاض دعوت کرده بودند، باغی به وسعت چندین کیلومتر در چندین کیلومتر. میگفت انگار یک بهشت شدّاد را در یک جهنم سوزان درست کرده باشند. اطرافش که میآمدید و چند قدم آنطرفتر کوخهای عجیب و غریب و مردم گرسنهای را میدیدید که رمق در بدن اینها نیست و گویی در عمرشان ویتامین نخوردهاند، میرفتی آنجا انگار در یک بهشت رفته بودی. میگفت دستگاه تهویهای که در آنجا در زیر درختها و گلها نصب کرده بودند برای اینکه زمین زیاد داغ نشود، گفتهاند به قدرت این دستگاه تهویه فقط در آمریکا یکی وجود دارد آنهم در ارتش آمریکا. در آنجا ملک فیصل حورالعینهایی برای خودش تهیه کرده بود، انواع گلهای دنیا را