انسانهای دیگر برابر باشد، نه برده انسانی باشد و نه مالک انسانی، پس کمال یعنی برابری و وقتی انسانها به برابری برسند به کمال رسیدهاند.

البته با قبول هر یک از اینها قهراً آن امور دیگر از بین میرود. مثلًا میگویند برابری برسد، بگذار آزادی از بین برود. تقریباً میشود گفت که در انسان کامل مارکسیسم چنین چیزی هست؛ یعنی مارکسیستها فکر میکنند آن موضوعی که انسان را ناقص میکند و به قول هگل و بعد به قول اینها «خود» انسان را از او میگیرد و با خودش بیگانه میکند مسئله مالکیت و مسئله استثمار و این جور مسائل است و انسان کامل یعنی انسان به خود بازآمده، و انسان به خود بازآمده انسانی است که نه استثمار کند و نه استثمار شود، انسانی است که [با انسانهای دیگر] برابر باشد. در واقع اینها به کمالی در مورد انسان قائل نشدهاند، به رفع نقصها قائل شده و گفتهاند در اثر مالکیت و استثمار یک نوع کاستیها و کمبودیها در فرد پیدا میشود؛ این را از بین ببریم تا برگردد به حال اول، و این کمال است. یا اگزیستانسیالیست ها بیشتر تکیهشان روی مسئله آزادی و مسئله مسئولیت است.

- در آن قسمتها انسان کامل را میتوانستیم مستقل از دیگران تعریف کنیم اما در اینجا وقتی ما برابری را مطرح میکنیم معنی ندارد که بگوییم انسان با خودش برابر باشد، در واقع در رابطهاش با مجموعه باید ...

استاد: درست است. به همین جهت بود که الآن عرض کردم که آنها در واقع به یک نوع کمال در انسان قائل نیستند بلکه میگویند انسان چون در جامعه است که به کسری و کاستی میرسد، جامعه باید درست بشود. آن همان کمالش است و کمالش چیز دیگری نیست. البته در اینجا خیلی مسائل دیگر مطرح است. مثلًا نظریه روسو هم تقریباً چنین نظریهای است. روسو معتقد است که جامعه بهطور کلی انسان را فاسد میکند. چون او نظریه طبیعی دارد و معتقد است که انسان در طبیعت، کامل است و در جامعه فاسد میشود؛ یعنی انسان در طبیعت، خودش است با حقیقت خودش، در جامعه که میآید جامعه انسان را فاسد میکند. از نظر روسو انسان مدنی بالطبع نیست بلکه منفرد بالطبع است، اجباراً اجتماع را انتخاب کرده و همین انتخاب اجباری او را فاسد کرده است و هرچه انسان بتواند به طبیعت برگردد به سوی کمال باز میگردد. پس مدینه فاضله و جامعه ایده آل جامعهای است که فرد تا آخرین حد ممکن، اصالت و استقلال و رابطه خود را با طبیعت حفظ کند و کمتر تحت تأثیر جامعه قرار گیرد.

غرضم این جهت بود که ما میبینیم این مسئله که کمال فرد در چیست و به عبارت دیگر کمال انسان قطع نظر از جامعه در چیست، هنوز مشخص نشده. این آقایان که مسئله پیشرفت را-