جمع کرده بود و ...

این، وسائل امروز است. وسائل امروز میتواند در صحرای ریاض هم چنین جایی را به وجود بیاورد. تسلط انسان بر مبارزه با بیماریها، بر مهار کردن رودخانهها، بر بیرون آوردن معدنهای زیرزمین که مثلًا نفت را از عمق پنج شش هزار متری بیرون میکشند، تسلط انسان حتی بر باران و امثال اینها [قابل انکار نیست.] اگر ملاک تکامل تسلط انسان بر طبیعت باشد، قضیه بسیار روشن است و نیز روشن است که جامعه بشری رو به تکامل رفته است.

از این که بگذریم میرسیم به رابطه انسان با جامعه خودش که رابطهای باشد براساس آزادی افراد تا آخرین حد امکان. بدیهی است که آزادی مطلق امکان ندارد در جامعه باشد. لازمه طبیعت جامعه این است که آزادیها محدود شود یعنی آزادی هر فرد به آزادی فرد دیگر محدود گردد، مواهب اجتماعی بهطور عادلانه در میان افراد تقسیم شود، نظامات اجتماعی نظاماتی دست و پاگیر نباشد و افراد به حداکثر آنچه که در آن جامعه ممکن است بتوانند به کمال خودشان برسند، یعنی امکانات برای افراد بهطور متساوی و در حد کمال امکان فراهم باشد.

مسخ انسان در تمدن امروز

به این معنا نمیتوانیم بگوییم که جامعه امروز به کمال رسیده. بسا هست در بعضی یا بسیاری از قسمتها جامعههای گذشته دویست سال پیش و سیصدسال پیش و هزار سال پیش خیلی بیشتر از جامعههای امروز از این مواهب بهرهمند بودهاند؛ یعنی محدودیتهایی که امروز از نظر اجتماعی به وجود آمده در گذشته نبوده است، مخصوصاً مسئله آزادی فکری. این خودش یک مسئله خیلی مهمی است: آزادی انتخاب و آزادی فکری. مقصودم این است که یکی از مواهب برای انسان این است که شرایط برایش فراهم باشد ولی هیچ چیز برای او تحمیلی نباشد. گاهی فکر هم برای انسان تحمیلی است، ذوق هم تحمیلی است، عاطفه هم تحمیلی است و این مصیبت تمدن جدید است.

شما ببینید امروز این وسایل ارتباط جمعی- و به قول اینها رسانههای عمومی- دارد انسانها را مسخ میکند، یعنی انسانها را آنطور میسازند که دل خودشان بخواهد نه آنطور که مصلحت واقعی آنهاست یا مطابق آنچه که انسانها خودشان برای خودشان انتخاب کردهاند. وقتی چیزی را بخواهند، دائماً به گوش آدم میخوانند، جلو چشم او میآورند، آنقدر میآورند که اصلًا روح انسان را مسخ میکنند و انسان نمیتواند غیر از آن فکر کند.

این مسئله مسخ انسان که در تمدن امروز وجود دارد هیچ زمانی مشابهش وجود نداشته. الآن به شکلی است که هیچ کس در انتخاب هیچ چیزی نمیتواند آزادی داشته باشد، با اینکه انسان امروز در یک حد بالاتری از دانش و معرفت قرار دارد. مثلًا انسان میخواهد یک لباس انتخاب