روان شناسی، افراد را از دید فردی میدید؛ یعنی چنین فرض میکرد که انسانها در طبیعت با چنین غرایز و تمایلاتی به وجود میآیند: من روانی علیحده دارم، شما روانی علیحده دارید، او روانی علیحده دارد، روانها مثل تنها از همدیگر جدا هستند و این روانها هستند که دارای چنین خصلت و چنان خصلت میباشند. ولی روی این حساب اصلًا روانها همه ساخته شده جامعه است و جنبه فردیش جنبه انتزاعی است. مسائل روانی را از دید اجتماعی یعنی آن وحدت اجتماعی میبینند نه از دید روح انفرادی.

نظریه درست

نظریه سومی در اینجا میتوان ابراز کرد و نظریه حق همین است- و ما از همان سابق این نظریه را انتخاب کرده بودیم- و آن این است که ترکیب جامعه از افراد، نوع سومی از ترکیب است؛ نه مانند ترکیب عناصر است و نه از نوع ترکیبهای صد درصد اعتباری. اگر از نوع ترکیب عناصر باشد، واقعاً به قول اینها فرد امر انتزاعی است چون شما در یک مرکب طبیعی، دیگر عنصری نمیبینید.

مثلًا از آب خاصیت اکسیژن انتظار ندارید، خاصیت ئیدروژن هم انتظار ندارید بلکه میگویید عناصر در مرکب، بالقوه موجود است به این معنی که قبلًا وجود داشته، حالا تبدیل شده به این حالت و بعداً هم میتوان این آب را به عناصر اولیه تجزیه کرد. اکنون دیگر مسئله اکسیژن و ئیدروژن مطرح نیست، واقعیت دیگری وجود دارد به نام آب.

اگر اینطور باشد، فرد در جامعه هیچ استقلال و اصالتی ندارد. از عوارض دیگر این نظریه این است که نه تنها نظریه قهرمانان محکوم است که قهرمانان مؤثر در تاریخند و سرنوشت تاریخ را در دست میگیرند، بلکه اصلًا «خوب و بد» و «اختیار» از بین میرود، چون انسان صد درصد ساخته جامعه است، هرکس که بد است جامعه او را بد ساخته، خوب است جامعه او را خوب ساخته؛ یعنی این یک جبری میشود که از هر جبری بالاتر است، دیگر مسئله اختیار افراد حرف مفت میشود.

پس بنا بر این گونه «اصالت اجتماع» که معنایش انتزاعیت فرد است، آزادی فرد، اختیار فرد و نقش فرد قهراً بکلی از میان میرود و فقط جامعه است که نقش دارد، نقش اصیل از آنِ جامعه است و بس. ولی بنا بر نظریه اصالت فرد- به آن معنا که عرض کردیم- افراد هستند و هر فردی به فراخور شخصیت خودش [نقش دارد]، جامعه هیچکاره است. نظر سوم این است که در عین اینکه جامعه واقعاً مرکب است، ولی این ترکیب با ترکیبهای دیگر فرق میکند. اینچنین نیست که شخصیت فرد بکلی نابود شده باشد آنچنان که در مرکبات طبیعی شخصیت عناصر اولیه دیگر هیچ نقشی ندارد، بلکه در عین اینکه جامعه یک شیء مرکب است، عناصر تشکیل دهنده جامعه از