نوعی شخصیت و آزادی و استقلال بهره مندند که این میشود اصالت فرد در عین اصالت جامعه و اصالت جامعه در عین اصالت فرد؛ نه اینکه آیا فرد اصیل است و جامعه انتزاعی، یا جامعه اصیل است و فرد انتزاعی؟! این نظریه سوم بعدها خیلی به درد میخورد.

نظریه هگل- که مکرر گفتهایم منطق مارکسیسم از او گرفته شده است- تقریباً یک نظریه اصالت اجتماعی است با یک خصوصیت خاصی که بعد عرض میکنیم. مارکسیسم بنایش بر اصالت جامعه است. این است که مسلک مارکسیسم یک مسلک جبر اجتماعی است. منتها چون زیربنای تشکیلات جامعه را اقتصاد میداند، جبر اجتماعیاش برمیگردد به جبر اقتصادی، و از بس که در مسئله اصالت جامعه افراط شد نظریات جدیدی که در اروپا پیدا شده است [اصالت فردی است.] همین نظریه اگزیستانسیالیسم، نوعی احیاء اصالت فرد است در مقابل جامعه که سارتر و دیگران این همه تکیه کردهاند روی اختیار و آزادی انسان و اینکه انسان خودش ماهیت خودش را میسازد، نه جامعه و نه عامل دیگر. البته آن به یک شکل افراطی باز از این طرف رفته، ولی این افراط نتیجه آن تفریط است.

آیا تاریخ هدف دارد؟

بنا بر اینکه ما برای جامعه اصالت قائل باشیم- چه اصالت به آن شکل جبری و چه به شکلی که با آزادی انسان منافات نداشته باشد- یک مسئله دیگر در اینجا مطرح است: آیا خود تاریخ هدف دارد یا نه؟ افراد هدف دارند؛ آیا تاریخ در آن جهت حرکت میکند که افراد هدف تاریخ را مشخص میکنند؟ هرکدام از ما هدفی داریم؛ آیا هدف تاریخ، آن جهت حرکت تاریخ، برآیند مجموع هدفهاست؟ یا نه، هدف افراد یک چیز است، تاریخ برای خودش هدف دیگری دارد، و لهذا همیشه افراد به سویی حرکت میکنند و برای مقصدی کاری را انجام میدهند ولی تاریخ بیاعتنا به اینها به سوی مقصد خودش میرود؟ دومی را قبول کردند. این دومی هم باز دو نظریه و دو گونه است: آیا اینکه برآیند تاریخ غیر از هدفهای افراد است، به معنی این است که قوه تسخیرکنندهای در ماورای انسانها وجود دارد و اوست که دارد تاریخ را به سوی هدفی که دارد پیش میبرد؟ یا چنین چیزی نیست ولی مجموعاً و خود به خود اینطور میشود؛ مثل خیلی کارهایی که انسانها برای هدفی انجام میدهند ولی چون با نیروی دیگری مواجه هستند جور دیگری میشود، مانند اینکه فردی میآید در زیر یک ساختمان سوراخی میکند برای مقصدی، غافل از اینکه بعد از همه این کارها یکدفعه ساختمان پایین میآید و آنچه که او میخواسته چیز دیگری میشود. فقها سخنی دارند، میگویند: در بعضی موارد «ما وَقَعَ لَمْ یقْصَدْ وَ ما قُصِدَ لَمْ یقَعْ» یعنی چیزی را آدمی قصد میکند آن واقع نمیشود، و آن که واقع میشود قصد نشده است؛ مثل عقد متعه. در اسلام مهر به هر حال برای