[و شرایط اجتماعی موجود نیز در انتخاب او مؤثر بوده است، چنانکه] آن کسی هم که امروز دارد مینویسد همینطور است. این است که بعضی گفتهاند اساساً تاریخ از مقوله علم نیست، از مقوله هنر است، چون علم یعنی کشف وقایع آنچنان که بوده و هنر یعنی ساختن یک چیز آنچنان که دل خودمان میخواهد مثل مجسمه سازی. هر مورخی برای خودش یک هنرمند است، یعنی چیزی را ساخته است آنچنان که دل خودش میخواسته است و به تعبیر فلسفی، مصنوع یک مورخ مادهای دارد و صورتی. مورخهای خیلی امین در ماده دخل و تصرف نکردهاند ولی در صورت، دخل و تصرف کردهاند. مورخینی که امین نیستند، هم در ماده دخل و تصرف میکنند و هم در صورت. از این جهت اساساً تاریخ، علم نیست.

پس در مسئله «مورخ و وقایعی که در اختیار دارد» در واقع بحث درباره ارزش علمی تاریخ است که آیا تاریخ میتواند علم باشد یا به دلیل بیاعتباری آن نمیتواند علم باشد.

- ... خلاصه، واقعیت تاریخی هست ولی مورخ میآید در آن دخل و تصرف میکند و آن را به اشکال مختلف عرضه میدارد.

- این که میگویید واقعیتی هست در کجا هست؟ در کتابها هست یا در خارج؟

استاد: این شامل هر دو است. یک مورخ هست که خودش حاضر و شاهد واقعه است. مثَل او و آن حوادثی که مشاهده میکند و بعد آنها را نقل میکند، مثَل همان کسی است که میرود ماهی را میخرد و بعد آن را میپزد. دیگر طرز پختنش به سلیقه او مربوط است و لذا فرق میکند؛ او از آن ماهی یک نوع غذا به وجود میآورد، همان ماهی را شخص دیگری میبرد در خانهاش و از آن غذای دیگری [به وجود میآورد.] در عین حال این دو غذا ماهی است، اینطور نیست که این ماهی در بیاید و آن مثلًا مرغ در بیاید. ولی در عین اینکه هر دو ماهی است، تفاوتهایی دارند.

مورخ که میآید وقایع را نقل میکند، آن کسی که بعد از صد سال دویست سال میخواهد تاریخ بنویسد برای او ماده تاریخی، نقلهایی است که در کتاب آمده. او نیز با همین نقلهایی که از فیلتر آنها به آن شکل درآمده، عیناً همین عمل را انجام میدهد؛ یعنی آنچه که در متون تاریخی کتابها میبیند برای او میشود ماده خام، و این ماده خام را مطابق ذوق و سلیقه خود به صورت پخته در میآورد.

- تصرف در تصرف میکند.