به غزنوی نوشتهاند، اغلب جزء کس و کارهای آنها بودهاند. کسانی که تاریخ صفویه را نوشتهاند جزء کس و کارهای خود آنها بودهاند، همینطور تاریخ قاجاریه، و قهراً اینها تاریخ را طوری مینوشتهاند که مطابق میل اربابهایشان باشد. بنابراین چگونه میشود به این حرفها اعتماد کرد؟

دیگر اینکه غیر از افرادی که اجیر بوده و مطابق میل دیگران مینوشتهاند، افراد دیگری هم که اجیر نبودند لااقل به عقیدهای وابسته بودند؛ دچار یک تعصب وطنی، مذهبی و غیره بودهاند. اینها هم به فرض اینکه نمیخواستند دروغ بنویسند، ولی وقایع را انتخاب میکردند، غربال میکردند؛ یعنی از وقایعی که اطلاع داشتند، آن را که با فکر و عقیدهشان متناسب بود نقل میکردند و آن را که با عقایدشان متناسب نبود نقل نمیکردند، دروغی هم نگفته بودند. مورخ با انبوهی از وقایع روبرو میشود، از آنها چیزی را انتخاب میکند. معلوم است، وقتی چیزی انتخاب بشود چهره قضیه فرق میکند. در همان جا گفتیم که بالاخره در زندگی هر کسی زشتیها هست، زیباییها هست و بیوگرافی واقعی هرکسی آن است که مجموع زشتیها و زیباییها را آنچنان که بوده بنویسند، مثل چهرهای که وقتی میخواهند ترسیمش کنند آن وقت آن را ترسیم کردهاند که تمام جزئیاتش را ترسیم کرده باشند. اگر بخواهند بعضی را انتخاب کنند و بعضی را دور بریزند چیز دیگری از آب درمیآید. زیباییهایش را انتخاب کنند زشتیهایش را دور بریزند، چهره زیبایی در میآید که با واقعیت تطبیق نمیکند. زشتیهایش را بگیرند زیباییهایش را دور بریزند، باز چهره دیگری در میآید غیر از آن چیزی که در واقع هست.

از این جهت عدهای آمدهاند اعتمادشان را از وقایع تاریخی بکلی بریده و گفتهاند به هیچ کتاب تاریخی نمیشود اعتماد کرد. چنانکه به این روزنامهها که وقایع روز ما را مینویسند چقدر میشود اعتماد کرد؟ هر قضیهای که انسان خودش اطلاع داشته باشد و بعد از اطلاع او در روزنامه آمده باشد و از روزنامه بخواند میبیند که بدون کم و زیاد نیست. فقط انسان در مورد قضایایی که اطلاع ندارد کمی به روزنامه اعتماد میکند یعنی اشتباه میکند، والّا قضایایی که اطلاع دارد، تا نگاه میکند میبیند که کم یا زیاد شده است. به قولی این روزنامهها مثلًا اطلاعات و کیهان هر دوشان متفقاً تقویم ساعت را مینویسند که اذان ظهرچه ساعتی، اذان صبح چه ساعتی. هر دو از دکتر عباس ریاضی کرمانی است (روزنامه رستاخیز هم دیدم مینویسد). همان را دو سه جور مینویسند. ما که یک دکتر عباس ریاضی بیشتر نداریم. این دکتر عباس ریاضی هم- حالا درست استخراج کرده یا غلط، حساب دیگری است- مسلّم تقویم را یک جور به همه روزنامهها داده، ولی یکی مینویسد مثلًا اذان صبح ساعت پنج و نوزده دقیقه، دیگری مینویسد پنج و هفده دقیقه.

از اینجا میفهمیم که وقایع دیگر اینها از چه قرار است!

این، معنی بیارزشی تاریخ است. تازه مورخ، آن کسی است که وقایع را در آن زمان نوشته