ارزش تاریخ این بحث در واقع همان بحثی است که در آن کتاب تحت عنوان «ارزش تاریخ» خواندیم. یک نفر مورخ که امروز میخواهد در تاریخ صد سال، هزارسال پیش تحقیق کند آن وقایع [موجود نیست.] تاریخ این تفاوت را با علوم طبیعی دارد که در علوم طبیعی موضوع علم یک امر موجود و قابل مشاهده و آزمایش است ولی مورخ درباره وقایعی میخواهد بحث کند که وجود ندارد، به گذشته تعلق دارد و قابل آزمایش نیست. حال که نیست از چه راه میتواند آن را کشف کند؟ یک راهش آثار است، از راه آثار عینیای که از گذشته وجود دارد مثل ساختمانها. راه عمومیتر آن همان است که باید به نقل انسانهای دیگر اعتماد کند، نقلی که «ناقلان آثار و راویان اخبار، طوطیان شکرشکن شیرین گفتار» در کتابها آوردهاند. آن اولی زبان ندارد، باید روی آن اجتهاد کرد. البته آن هم خودش راه درستی است؛ یعنی از بررسی آثار تمدنهای گذشته خیلی چیزها را میشود فهمید و [آثار] از خیلی جهات معتبرتر از آن چیزی است که در کتب، ثبت و نوشته شده است.

دو عیب کتابهای تاریخ

و اما آنچه که در کتب نوشته شده، گفتیم دو عیب در آن هست. یکی اینکه اینها غرض آلود و خلاصه دروغ است. اکثر مورخین- اگر نگوییم همه مورخین- اجیر و در استخدام قدرتهای وقت بودهاند و در نتیجه همیشه تاریخ را به نفع قدرت وقت نوشتهاند. مثلًا میرزا مهدی خان دُرّه نادره یا جهانگشای نادری مینویسد درحالی که خودش وزیر و دبیر نادر است یا بیهقی و دیگران که راجع