قَدیراً. باز یک تعزّز است: ای مردم! خدا اگر بخواهد (یعنی این اراده حق است و مانعی برایش نیست) شما را ببرد میبرد ولی با خود خیال نکنید که اگر ما را ببرد پس دین خدا را چه کسی یاری کند، به جای شما قوم دیگری را میآورد. یعنی آنچه که حتماً هست و باید باشد این است که دین خدا در عالم باشد و پیروز شود و به هدفش برسد، شما این کار را نکنید قوم دیگری خواهند کرد.

در همین سوره الَّذین کفروا آخرین آیه سوره این است: وَ انْ تَتَوَلَّوْا یسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیرَکمْ ثُمَّ لا یکونوا امْثالَکمْ اگر اینها اعراض کنند خدا قوم دیگری را به جای ایشان خواهد آورد که مثل اینها نباشند.

پس به هر حال مسئله این است که خیال نکنید که اگر حقی هست، پرچمدار حق هم فقط شما هستید، که اگر شما پرچمداری نکنید این پرچم دیگر میخوابد؛ نه، این کاری است که شدنی است.

- آیا تبدیل [قومی به قوم دیگر] از طریقهای غیرطبیعی صورت میگیرد؟

استاد: نه. قرآن همه چیز را به خدا نسبت میدهد و آنچه هم که به خدا نسبت میدهد خالی از سنتهای الهی نیست. نظیر اینها را ما داریم، یعنی این گونه قوانین را اساساً ما در طبیعت داریم، نظیر اینکه امیرالمؤمنین میفرماید: بَقِیةُ السَّیفِ ابْقی عَدَداً وَ اکثَرُ وَلَداً [1]. وقتی مردمی کشته میشوند بقیهای که از آنها باقی میماند بیشتر تکثیر میشوند برای اینکه آن خلأ را پر کنند. حالا خود این قانون چه قانونی است در خلقت، بحث دیگری است، ولی چنین قوانینی در عالم هست.

- موقعی که کتاب تاریخ چیست را مطالعه میکردیم در مورد جبر تاریخ که یک کاری که باید در جریان تاریخ بشود این کار انجام میشود و اختیار اشخاص در آن نقشی ندارد، آنجا ما این را رد کردیم.

استاد: اینجا مسئله اختیار افراد مطرح نیست. این با آن مسئله این تفاوت را دارد. آنجا این مسئله است که افرادی به حکم اینکه جبر ابزار اقتضا میکند نمیتوانند غیر از این باشند، جبراً باید اینچنین باشند. مسئلهای که در قرآن است این نیست، بلکه این است که چون فطرت بشر فطرت