حق است حق در جامعه بشر جریان مستمری دارد، اگر شما گرایش به حق پیدا نکنید قوم دیگری هستند که گرایش به حق پیدا کنند. این معنایش این نیست که حق به زور خودش را تحمیل میکند.

فرق ضرورت ناشی از اختیار و ضرورت حاکم بر اختیار

فرق است میان ضرورت بالاختیار و ضرورت حاکم بر اختیار. اینکه بعضی خیال کردهاند اگر اختیار بود ضرورت نیست و اگر ضرورت بود اختیار نیست، اشتباه است. فرق است میان ضرورتهایی که حاکم بر اختیار و سلب کننده اختیارند و ضرورتهای ناشی از اختیار. ضرورت ناشی از اختیار قهراً جنبه علمی پیدا میکند؛ چون ضرورت است قطعیت و سنت پیدا میشود ولی بدون آنکه حاکم بر اختیار باشد یعنی جبری ایجاد کند.

مثلًا الآن بین قم و تهران یک جاده بیشتر وجود ندارد و یک ترافیک مخصوص جریان دارد. در حال احداث یک اتوبان میان قم و تهران هستند. انسان میگوید که اگر روزی این اتوبان راه بیفتد بدون شک اکثریت قریب به اتفاق اتومبیلهای سواری از آنجا میروند. قهوه خانهها هم از حالا حساب کار خودشان را کردهاند، بساطشان را از مسیر سابق جمع میکنند و به مسیر جدید میآورند. اتوبان یعنی جادهای که قهراً اتومبیلها میتوانند سرعت بیشتری داشته باشند و تصادف هم در آنجا کمتر است، یعنی زودتر و بهتر به مقصد میرسند و خطر تصادفشان هم خیلی کم میشود. عقل هر انسانی اقتضا میکند که این را انتخاب کند. این بهطور ضرورت صورت میگیرد ولی این ضرورت ناشی از این است که مردم عقل دارند، دیوانه نیستند و در انتخابهای خودشان مصلحت را در نظر میگیرند. بنابراین چنین ضرورتی هست ولی آیا معنایش این است که وقتی اتوبان دایر شد مردم مجبورند از اتوبان بروند؟ هیچ کس مجبور نیست، ولی به دلیل اینکه دیوانه نیست آن را انتخاب میکند. مثل هر کالای بهتر مرغوبتر ارزانتری که در بازار بیاید. آیا انسان شک میکند که آن کالای گرانتر نامرغوبتر ورشکست میشود و این [کالای ارزانتر مرغوبتر بازار را تسخیر میکند؟ انسان همیشه کار] [1] آسانتر و کم خرجتر را انتخاب میکند، کاری که وقت کمتری از او بگیرد. وقتی چنین چیزی باشد مردم قهراً آن را انتخاب میکنند.

مسئله انتخاب حق از نظر قرآن یک چنین چیزی است. چون حق یک امری است که در فطرت و سرشت انسانها هست پس اگر حق را مردم انتخاب میکنند به حکم سرشت حق جوی خودشان انتخاب میکنند، نه اینکه یک قوه جابرهای میآید آنها را مجبور میکند. ولی آن آقایان میگویند ابزار تولید اصلًا تشخیص را از انسان میگیرد، او برای تو تشخیص میسازد نه اینکه تو با تشخیص خودت این گونه انتخاب میکنی. ما میگوییم عقل و تشخیص در ماورای این واقعیت