قوله : علمه الثانى عن ذاته اذا تكثر , كثرت در معلومات بحسب ماهيات آنهاست , و از تكثر در معلومات تكثر در ذات بهم نمى رسد بعلت اين كه معلومات صفات تفصيلى واجب تعالى اند يعنى موجودات خارجيه علم تفصيلى واجب اند كه آنها را صور علميه خارجيه گويند . و بدانكه موجودات را كمالات اولى است كه وجود شهود علمى آنهاست , و كمالات ثانيه است كه وجود خارجى آنهاست . حال در تحرير و تقرير فص گوييم :

در فصوص گذشته دانستى كه ذات حق احد است و احد بسيط وحدانى است و بهيچوجه متكثر و قابل قسمت نيست و علم بذات عين ذات است پس اين علم كه علم اول تعالى بذاتش است نيز منقسم نميشود و بهيچوجه تكثر در او راه نميايد .

اما علم ثانى كه علم بباقى معلومات است چه معلوم اول ذات حق بود , اگر چه بظاهر , كثرت نمايد ولى ماسوا بحسب رتبه بعد از ذات اعتبار ميشوند و در حقيقت همه يك فروغ تجلى ذاتند و ما امرنا الا واحدة كلمح بالبصر .

اين همه عكس مى ونقش مخالف كه نمود *** يك فروغ رخ ساقى است كه در جام افتاد

و جهت كثرت مقهور در وحدت تجلى ذات است و بعد از آن مرتبه است و آنچه در مقام ذات بارى است همان يك وحدت تجلى است و يك ظهور فارد و واحد كه والله من ورائهم محيط . نه اينكه اشياء بحيثيت و جهت كثرت در مقام ذات قرار گرفته باشند تا انقسام ذات لازم آيد و اين كثرات از اينسوى ما است نه از آنسوى او . و وحدت تجلى ذاتى در اعيان و هويات سراسر موجودات كه همان وجودات علمى حقند