دگرگونى مى انگارد. ما اين نظر را فعلا مى پذيريم، ولى اين فرضيه مى تواند حركت هاى موجود پس از بروز تضاد را توجيه كند، ولى بروز ضد كه خود حركتى است، عاملى لازم دارد كه به وسيله آن، اين حركت توجيه شود، و پيش از بروز تضاد و قبل از جوانه زدن ضد، تضادى در كار نيست كه بتوان جوانه زدن ضد را به وسيله آن توجيه كرد. از اين جهت، اين نوع حركات از آن جا كه پيش از تحقق تضاد، صورت مى پذيرند، بايد عاملى غير از تضاد داشته باشند.

2ـ اتفاقاً خود حركت، توليد كننده مراتب متفاوت در طبيعت است كه ما نام آن را «تضاد فلسفى» و«تزاحم» مى گذاريم; مثلا سيب درختى در حركت خود به سوى كمال، مراتبى از رنگ ها و حجم ها را كه هر كدام با رنگ و حجم قبلى متفاوت و متضاد است، به وجود مى آورد. جنين در حركت خود به سوى انسان كامل، صورت ها و فعليت هاى متفاوتى كه هر كدام ضد قبلى است، پيدا مى كند و عامل اين مراتب و فعليت هاى مختلف، جز حركت چيزى نيست.

در گذشته تصور مى كردند كه تضاد از آن اعراض است، ولى بوعلى و شاگردان مكتب او با توجه به تعريف تضاد[1] آن را به جواهر نيز توسعه داده و صورت هاى جوهرى را با هم متزاحم و متضاد خوانده اند، بنابراين برخلاف پندار ماركسيسم حركت زاييده تضاد است نه برعكس.