نيست كه بتوان آن را لمس كرد و يا در آزمايشگاه مشاهده نمود.

4ـ مى گويند: حركت اتم ها يك حركت ذاتى و بى نياز از علت خارجى است و در اثر حركت بى نهايت اتم ها و ملكول ها ماده شكل هاى مختلفى براى خود مى گيرد، اين گفتار ادعايى بيش نيست، زيرا از طريق لابراتوار و يا طرق ديگر جز حركت اتم ها و ملكول ها چيزى ثابت نمى شود و هرگز ضرورى بودن حركت اين امور، قابل اثبات به وسيله حس و تجربه نيست.

معناى ضرورى بودن حركت اتم ها و ملكول ها اين است كه آنچه را علت حركت حساب مى كنند، علت تام است و نيازى به دخالت علت ديگرى نيست و هم اكنون يادآور شديم كه هرگز اين مسائل بهوسيله ادوات حسى ثابت نمى شود.

اين جاست كه بايد گفت: علم قادر به توجيه نهايى جهان نيست و پيوسته با بن بست ها و «لاادرى ها» روبه رو مى شود، لذا بايد حساب فلسفه را از حساب علوم جدا كرد. و علم جدا از فلسفه واقعى را در تفسير جهان كافى ندانست.

آيا تضاد، عامل حركت است[1]

برخلاف انديشه هگل كه تضاد را عامل محرك مى داند، تضاد عاملى است كه مانع و يا موانع حركت را از ميان برمى دارد، نه اين كه خود عامل حركت باشد و اگر در فلسفه اسلامى مى گويند «لولا التضاد لما صح الفيض عن المبدأ الجواد» (اگر تضاد در طبيعت نبود، فيض از