مى دانيم كه مادر، علت تام اشياء نيست، در اين صورت بايد سراغ اصل عليت و نحوه آن كه آيا علت تام است يا ناقص، رفت، نه «استنتاج».

روشن ترين دليل براين كه ضد پيشين، بسان مادر نقش قابلى دارد، اين است كه اگر چنين علت قابلى و اعدادى نابود شود، ضررى به وجود معلول نمى زند و با از بين رفتن مادرها و چيزهاى كه براى پديده اى، نقش مادرى دارند، هرگز فرزندها و پديده هاى بعدى از بين نمى روند.

در اين جا ممكن است سؤال شود: همان طور كه ميان دليل و نتيجه ضرورتى حاكم است، هم چنين ميان علت و معلول، ضرورتى حكمفرماست و در فلسفه اسلامى ثابت شده است كه با وجود علت تامه، تحقق معلول ضرورى و قطعى است، بنابراين ضرورت در هر دو تفسير محقق و موجود است.

پاسخ اين پرسش برآگاهان از بحث هاى علت و معلول فلسفى روشن است و آن اين كه: آن گاه ميان علت و معلول ضرورتى وجود دارد كه عليت، علت تام باشد، نه علت اعدادى و قابلى. و چيزى كه ماركس آن را علت مى شمارد، جز علت قابلى و اعدادى چيزى نيست. وجود چنين علتى، شرط لازم تحقق پديده هست، نه شرط كافى و هرگز با حس نمى توان ثابت كرد كه پديده پيشين علت تام است، و چيزى در آن دخالت ندارد، زيرا حس ناتوان تر از آن است كه به چنين اثبات و نفى، دست بزند و بگويد: همين است و بس، و چيز ديگرى در كار نيست و اين علت، علت تام است، نه اعدادى و قابلى، لذا فلاسفه، حركت ها و جريان ها و پيدايش پديده هاى جهان را از دو راه آن هم كنار