خودگردانى ماده را از روز نخست ثابت نمى كند، و هرگز ملازم با آته ايسم يا بى خدايى جهانى نيست، زيرا بدون اعتقاد به عامل خارجى و قدرت بيرون از ماده كه بساطت و سادگى ماده نخستين را به هم زند و آن را از بساطت و سادگى در آورد، نمى توان تغيير و حركت، تنوع و تشكل، و تكامل ماده را توجيه كرد.

آنچه در اين مقاله به دنبال آن هستيم همين است و بس. و دلايل وجود خدا، با اثبات حدوث ماده[1] را به وقت ديگر موكول مى كنيم.

چگونگى ماده نخستين، از سادگى در آمد؟

فرض كنيد كه هگل و ماركس و انگلس و كليه پيروان اين مكتب در آزمايشگاه هاى خود «تز» و «آنتى تز» آن گاه تركيب «سنتز» را از اين دو، مشاهده كرده اند، ولى شكى نيست كه هر چه به عقب برگرديم ماده جهان را در مراحل پست تر و حالات ساده تر، تركيب نيافته تر، خواهيم يافت و اين خود گواه بر اين است كه ماده جهان روز نخست حالتى بس ساده و بسيطى داشته است و به تدريج رو به تركيب نهاده است.

به عبارت روشن تر: ما در وضع كنونى ماده سخن نمى گوييم و فعلا تركيب هر پديده را، از مثلثى كه هگل كاشف آن است مى پذيريم. سخن در نخستين دورانى است كه ماده فعاليت خود را مى خواست آغاز كند در لحظه شروع فعاليت ماده جهان، اختلاف و دورنگى شكل و تنوع، حركت و موج وجود نداشت به گواه اين كه هر چه به عقب برگرديم، ماده جهان را در حال بساطت مطلق مى يابيم، هرگز در آن