زمينه هاى تحول و تكامل را بايد از عوامل سازنده تحول جدا كرد، در فلسفه تاريخ اين دو به هم آميخته شده اند. ما در اين فصل از دو عامل زمينه ساز تحول نام مى بريم، و مطالب ديگرى را نيز در اين زمينه مطرح مى كنيم:

اين سؤالى است كه پاسخ آن با در نظر گرفتن اين كه محور تاريخ و به اصطلاح دانشمندان «ماده خام تاريخ» يعنى «انسان» ناشناخته مى باشد، روشن است.

زيرا همان طور كه تمام خصوصيات جهان طبيعت براى ما مكشوف نيست و بشر كنونى تازه با الفباى علوم طبيعى آشنا شده است، هم چنين تمام زواياى روح انسان و خصوصيات وجودى او، براى ما مكشوف نيست. اين انسان كه به اعتراف دانشمندان، موجود ناشناخته اى است، هر روز هوسى دارد و انگيزه اى، در اين صورت چگونه مى توان همه عوامل سرنوشت ساز و حادثه آفرين او را به دقت شناخت و بالاتر از همه، آن ها را در «عامل اقتصادى» خلاصه كرد.

بنابراين بايد در انتظار پژوهش هاى تازه اى در فلسفه تاريخ بود كه ما را با عوامل ديگر سازنده تاريخ آشنا سازند و از هر نوع غرور علمى و و افكار خام و ناپخته باز دارند.

محدود بودن اطلاعات و آگاهى نسبت به زندگانى آدميان نخستين و