اگر بداند يا گمان كند يا احتمال صحيح بدهد (3) كه تكرار نمى‌كند واجب نيست.

چهارم: آن كه در امر و نهى مفسده‌اى نباشد، پس اگر بداند يا گمان كند كه اگر امر يا نهى كند ضرر جانى يا عِرضى و آبرويى يا مالى قابل توجه به او مى‌رسد واجب نيست، بلكه اگر احتمال صحيح بدهد كه از آن ترس ضررهاى مذكور را پيدا كند (4) واجب نيست بلكه اگر بترسد كه ضررى متوجّه متعلقان او مى‌شود واجب نيست، بلكه با احتمال وقوع ضرر جانى يا عِرضى و آبرويى يا مالى موجب حَرَج بر بعضى مؤمنين، واجب نمى‌شود بلكه در بسيارى از موارد حرام است.

(1) فاضل : امر به معروف و نهى از منكر در صورتى كه چهار شرط زير وجود داشته باشد واجب مى‌شود: . .

(2) فاضل : و يا اطمينان داشته باشد. .

(3) فاضل : احتمال عقلايى بدهد. .

(4) فاضل : اگر احتمال عقلايى بدهد كه ضررهاى مذكور به او مى‌رسد. .

[مسأله 2792]

مسأله 2792 اگر معروف يا منكر از امورى باشد كه شارع مقدس به آن اهميت زياد مى‌دهد مثل اصول دين يا مذهب و حفظ قرآن مجيد و حفظ عقايد مسلمانان يا احكام ضروريه، بايد ملاحظۀ اهميت شود و مجرد ضرر، موجب واجب نبودن نمى‌شود، پس اگر توقف داشته باشد حفظ عقايد مسلمانان يا حفظ احكام ضروريۀ اسلام بر بذل جان و مال، واجب است بذل آن.

فاضل : مسأله به طور كلّى در امر به معروف و نهى از منكر، انسان بايد با توجه به اهمّيت معروف يا منكر در مقايسه با ضرر يا مئونه‌اى كه امر به معروف و نهى از منكر دارد، اقدام كند؛ كه اگر اهمّيت معروف يا منكر كمتر از ضرر و مئونۀ امر به معروف و نهى از منكر باشد، واجب نيست بلكه جايز نيست. و اگر اهمّيت معروف و منكر بسيار زيادتر از ضرر و مئونۀ نهى از منكر و امر به معروف باشد، واجب است هر چند ضرر زيادى داشته باشد و حتى اگر متوقّف بر بذل جان و مال باشد.

[مسأله 2793]

مسأله 2793 اگر بدعتى در اسلام واقع شود مثل منكراتى كه دولتها اجرا مى‌كنند (1) به اسم دين مبين اسلام، واجب است خصوصاً بر علماى اسلام اظهار حق و انكار باطل و اگر سكوت علماى اَعلام موجب هتك مقام علم و موجب اِسائۀ ظن به علماى اسلام شود واجب است اظهار حق به هر نحوى كه ممكن است اگر چه بدانند تأثير نمى‌كند.

(1) فاضل ، نورى : دولتهاى جاير انجام مى‌دهند. .

[مسأله 2794]

مسأله 2794 اگر احتمال صحيح داده شود كه سكوت موجب آن مى‌شود كه منكرى معروف شود يا معروفى منكر شود واجب است خصوصاً بر علماى اَعلام اظهار حق و اِعلام آن و جايز نيست سكوت

. اين مسأله در رسالۀ آيت اللّٰه فاضل نيست.

[مسأله 2795]

مسأله 2795 اگر سكوت علماى اَعلام موجب تقويت ظالم شود يا موجب تأييد او