و بر هر يك از اين اقوال ايراد است و ايراد شده.

أشهر و اظهر آن است كه جهت نظم و تركيب است، زيرا كه تركيب را دو طرف است يكى كمال و ديگرى نقص، كمال آن است كه در فصاحت و بلاغت به مرتبهاى برسد كه بهتر از آن صورت نبندد، و نقص عكس آن است، و اعجاز به اعتبار قسم اوّل است، و آن يا از جهت تناسب حروف و حركات و تنضيد مفردات است به حيثيتى كه از توحّش و تنافر خالى باشد، يا از جهت رعايت محسّنات تراكيب است از تسجيع و ترصيع و تشبيه و غير آن، به نحوى كه در علم بديع مذكور است، يا از دلالت تركيب است بر كثرت فوايد كه تعبير از آن به امثال آن حروف و كلمات ديگرى نكرده باشد و نتواند، يا از جميع جهات مذكور است و در هر آيتى از آيات اين جهات حاصل است، چه خلوّ الفاظش از تنافر به حدّى است كه اگر در جميع ساعات و همۀ اوقات كسى به تلاوت آن مشغول شود نه خواننده را از آن سامتى، و نه شنونده را از آن كلالتى و ملالتى برسد، بلكه پيوسته لذّت آن در ترقّى بوده.

و ظاهر است كه انواع مرتبات تراكيب و اصناف محسّنات اساليب- كه بناء علم معانى و بيان و بديع بر آن است- مأخوذ و متصور از قرآن است، و متّفق عليه أرباب الباب است كه از عهد ظهور نور رسالت، و ايّام دولت ختم نبوت (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) تا اين وقت غوّاصان لجّۀ حقيقت و سايحان بيداء شريعت به انظار دقيقه و افكار عميقه از حصر فوايد و عوايد آن به عجز و قصور ذهن و وهن و فتور معترف گشتهاند.

و از ابن عباس (رحمه اللّه) مروى است كه: شب تا صبح حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) فوايد بسم اللّه مىگفت چون صبح شد گفتم: يا امير المؤمنين! هل بقي شيء بعد؟ قال: «هيهات يا بن عباس لو كتبت فوائدها لزادت أوراقها حمل سبعين جملا» [1].

توضيح: در بحار الأنوار آمده است: خالى بودن از تناقض دليل بر اعجاز است، ولى در الاتقان (3/ 121) جمع كردن بين چيزهائى كه متضادّ به نظر مىرسند إعجاز شمرده است، براى اطلاع بيشتر به كتاب ياد شده مراجعه فرمائيد.

[1] ينابيع المودّة: 74 (با اندكى اختلاف).