مواقع عمارت، و از كوهها و درياها و رودها و بيشهها بسيار است و در ميان دريا نيز جزائر معموره و غير معموره بسيار است. و در جانب جنوب از خطّ استوا اندك عمارتى يافتهاند امّا از غايت كمى آن را در حساب نمىآورند.

و مبدأ عمارت را در طول؛ منجّمان از جانب مغرب گرفتهاند تا بعد شهرها از آن مبدأ در جهت توالى بروج باشد، و بعضى هندوان از جانب مشرق گرفتهاند تا بعد در جهت حركت اولى باشد.

و مبدأ عمارت از جانب مشرق موضعى است كه آن را «كنكدز» [گنگ دژ] خوانند و از جانب مغرب جزيرههائى است كه وقتى معمور بوده و اكنون خراب است و آن را جزائر خالدات گويند و از آنجا تا ساحل درياى مغرب ده درجه است، و منجمان بعضى مبدأ عمارت را از جزائر خالدات گرفتهاند و بعضى از ساحل درياى مغرب.

و جمهور اهل صناعت معظم معموره را در عرض به هفت قسمت كردهاند، هر قسمى را در طول از مغرب تا مشرق، و در عرض چندانكه در غايت درازى روزى نيم ساعت تفاوت كند، و در خط استوا درازى روز دوازده ساعت زياده نشود، و شب و روز هميشه مساوى باشد.

و طول بلد عبارت است: از بعدش از جزائر خالدات، و عرضش عبارت است: از بعدش از خط استوا.

و ملّا عبد اللّه يزدى در حاشيۀ متن «تهذيب منطق» نوشته است كه: از حضرت پيغمبر (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) مروى است كه فرمود: «من لم يعرف الهيئة فهو عنّين في معرفة اللّه تعالى» [1] يعنى: هر كه علم هيئت نداند، پس او عنّين است در معرفت خدا، يعنى: كمال معرفت الهى از براى او به هم نمىرسد.

[1] در مظانّش نيافتيم.