و هو الإشراف على الماء و غيره، و «تصاد فيه» أي: تجديه، مجزوم بجواب الأمر.

سؤال ثكط [529]:

طول و عرض بلد و زمين عبارت از چيست؟ و قاسم زمين به اقاليم سبعه كيست؟ و مبدأ هر اقليم از چه معلوم مىشود؟ و قدرى از شهرهاى مشهورۀ هر اقليم را بيان نمايند؟ و قبله به چه نحو معلوم مىگردد؟

جواب:

در ضمن پنج نمايش و خاتمه معلوم مىشود [1]:

نمايش اول:

گويند: موافق هيئت؛ زمين مانند آسمان كروى است و آب به اكثر سطح زمين محيط است و عمارت به كمتر از يك ربع از سطح آن است و آن را ربع مسكون گويند، و چون مركز زمين مركز عالم است پس دايرۀ معدّل النهار كه عبارت است از خطّ موهومى كه بر دو نقطۀ مشرق و مغرب اعتدالين گذرد و فلك را دونيم كند، چون بر سطح زمين دايرۀ عظيمهاى احداث نمايد آن را خطّ استوا خوانند و چون دايرهاى ديگر فرض كنند [2] كه به دو قطب معدّل، يعنى دو قطب جنوب و شمال گذرد و خطّ استوا را نيز دونيم كند آن را دايرۀ نصف النهار گويند و زمين به اين دو دايره به چهار ربع متساوى منقسم شود، دو شمالى و دو جنوبى و طول هر ربعى بقدر نصفى از دايرۀ عظيمه و عرضش بقدر ربعى از اين دايرۀ عظيمه گردد.

و از اين چهار ربع يك ربع شمالى مسكون است امّا تمام آن معمور نيست، بلكه بعضى از آن در جانب شمالى از فرط سرما ممكن نيست كه حيوانى در آن تواند بود، و آن مواضعى است كه عرضش زياده از تمام ميل كلّى بود، يعنى: زياده بر شصت و شش درجه باشد كه در آن مقدار معموره نيست از

[1] ب، ه: مىگردد.

[2] ج: شود.