پس اگر آنها موافق شرع شود و در مستحسنات شارع مستعمل گردد آن را عقل معاش گويند، و اخبار در فضيلت آن بسيار است [1]، و اگر آنها را استعمال در امور باطله و حيل فاسده كنند آن را نكرائى و شيطنت گويند در اصطلاح شرع، و منهم من أثبتوا لذلك قوة أخرى و هو غير معلوم و مغايرته لما مرّ بنوع من الاعتبار.

چهارم: مراتب استعداد نفس است از براى تحصيل نظريات قرب و بعد اوست از اين تحصيل، و از براى او چهار مرتبه ثابت نمودهاند و به عقل هيولائى، و عقل بالملكه، و عقل بالفعل، و عقل مستفاد نام نهادهاند و گاهى اين اسامى بر نفس نيز اطلاق مىشود در مراتب مذكوره.

پنجم: نفس ناطقۀ انسانيه است كه به آن انسان از ساير حيوانات ممتاز مىگردد.

ششم: آن است كه فلاسفه به آن قائلند و به زعم خود آن را ثابت نمودهاند، يعنى: جوهر مجرّد قديم كه تعلّق ندارد به ماده، نه در ذات و نه در فعل، و قول به اين مستلزم انكار بسيارى از ضروريات دين است، مانند:

حدوث عالم و غيره، و آنچه از اخبار بسيار معلوم مىشود آن است كه: مجرّدى غير از جناب اقدس الهى نمىباشد [2].

و بعضى از محقّقين متفلسفين گويند كه: نسبت عقل عاشر- كه آن را عقل فعّال مىگويند- به نفس مانند نسبت نفس است به بدن و همچنان كه نفس صورت بدن است و بدن مادّۀ آن است؛ همچنين عقل صورت نفس است و نفس مادّۀ اوست و نور عقل بر نفس تابيده و علوم نفس از عقل مستفاد گرديده و اين ارتباط و علاقه زياد مىشود تا به حدّى كه نفس مطالعۀ علوم را در عقل مىكند

[1] بحار الانوار: 1/ 116- 161.

[2] بحار الانوار: 58/ 105.