نمائيد كه خالى از فايده نيست؟

جواب:

اقوى ادلّۀ ايشان آن است كه: ممتنع است كه وجود واجب زايد باشد بر ذاتش، خواه در خارج و خواه در ذهن، و الّا پس اگر حقيقت او مجموع عارض و معروض- يعنى وجود و ذات- باشد لازم آيد تركّب عينى بر تقدير اوّل، و ذهنى بر تقدير ثانى، و اگر احدهما باشد چون هر يك به انفراده مستقل نيست در وجود و بقاء؛ لازم آيد احتياج واجب، و آن منافى وجوب است، پس وجود واجب عين ذات او باشد هم در ذهن و هم در خارج، و در اين صورت اگر اين وجود عين مطلق است، ثبت المطلوب و الا لازم آيد كه جزء متعيّن باشد، پس تركّب واجب لازم آيد و اين محال است، پس ثابت شد كه واجب الوجود وجودى است مطلق و تعيّن وصفى است عارض او و زوال تعيّن و عروض تعيّن ديگر تأثير در ذات وجود نكند و موجب تغيّر و تكثّر حقيقى نگردد، چنانكه نور به الوان آبگينه متلوّن نشود و چون بر زمين افتد به حسب ذات متكثّر نگردد، بلكه در حقيقت زمين متنوّر و متكثّر مىگردد چه اگر بىواسطه زمين ملاحظۀ ذات نور شود اصلا در آن تكثّر متصوّر نشود.

و دليل ديگر كه در قوّت مثل دليل سابق است اين است كه مىگوئيم كه:

آيا وجود منحصر است در معنى عام اضافى، اعتبارى، انتزاعى، يا نه؟ بلكه وراء ماهيت امرى است موجود كه منشأ آثار و احكام مىشود؟ اوّل باطل است به دليلى كه در سؤال پانصد و هشتاد و چهار مذكور خواهد شد، إنشاء اللّه تعالى، پس متعيّن شد كه در هر فرد فرد از موجودات وراء ماهيت امرى كه مسمّى به وجود خاص است و منشأ آثار و احكام است باشد.

هرگاه متقرّر و متمهّد شد اين مقدمه، مىگوئيم كه: حصّۀ وجود در ضمن اين فرد يا عين حصّۀ وجود در ضمن فرد ديگر است يا نه؟ اگر عين باشد ثبت المطلوب- كما لا يخفى- و اگر غير باشد بايد كه ما به الامتيازي باشد و آن يا