سؤال شكط [329]:

صورت مسأله و فتواى فلان؛ به خدمت شما ارسال شده كه موافق فتواى سابق شما حكم را برعكس فهميده و ملك را حق عمرو مىدانند نه زيد، و جمعى ديگر از فتواى شما حكم را از براى زيد فهميدهاند نه عمرو، و چون جمعى مختلف در فهم عبارت فتواى شما شدهاند و كيفيت فهم خود را نمودهاند، لهذا كلام ايشان ارسال خدمت شده كه حكم را واضح بنويسند كه رفع اشتباه شود؟

جواب:

صورت مرسوله به نظر حقير رسيده و بر مضمونش كمال اطلاع به هم رسيد و آن را مبتنى بر عدم اطلاع بر محلّ نزاع و مراغمت [1] ضرورت و اجماع و عدم آشنائى بر مدلولات ادلّه و مقصودات اجلّه ديد، نوشتهاند كه:

همين كه متصرف از زمين منتفع و بهرهمند شود كافى است و آن را احيا مىنامند.

مثل بريدن چوب و درخت، و تراشيدن آجام [2] و خار، و بريدن ليغ [3]، مجرّد انتفاع و بهرهمند شدن از زمين؛ احياء آن نيست به اجماع مسلمين، بلكه ضرورت دين، و الّا لازم مىآيد كه هر كس كه در زمين مواتى بگذرد، يا بخوابد، يا بول كند، يا مسافرى يك روز در آنجا خيمه زند و توقف نمايد و بعد از آن كوچ كند، يا از بيشهاى هيمهاى ببرد و بسوزاند، يا به خانه ببرد، و همچنين از علفزارى علف چيند، يا حيوان خود را در آن [4] چراند، يا از موات آب گرفته آب خورد، يا تطهير كند يا حيوان خود را آب دهد، يا در مواتى استنجاء كند و به سنگ و كلوخ آن استجمار [5] نمايد، يا بر كوه مواتى راه رود و تفرّج كند و از آنجا گياه يا سبزۀ خوردنى، يا غير خوردنى، يا ميوه چيند و منتفع شود، يا

[1] يعنى: مخالفت.

[2] آجام: نىزار.

[3] يعنى: برگ نى (لغتنامه دهخدا: 42/ 384).

[4] الف: آنجا.

[5] يعنى: با سنگ استنجاء كردن (لغتنامه دهخدا: 6/ 2124)، الف: استنجاء.