خوددارى نكردهاند كما اينكه نويسندگان اهل سنت، اين نسبت را به بزرگان ديگر شيعه مانند مفيد، سيد مرتضى و امثال آنان ندادهاند. به عقيدۀ اينجانب ميانه روى شيخ و رعايت اعتدال و انصاف در بحثهاى كلامى، نقل آراء علماى همۀ مذاهب اسلامى در آثار خود مخصوصا در تفسير «تبيان» و كتاب «خلاف»، رواج دادن فقه تفريعى و اجتهاد بين شيعه به روش معمول اهل سنت، اقتباس از عبارات علماى سنت و امام شافعى در كتب خود مخصوصا در كتاب «مبسوط» ايراد روايت از طريق اهل سنت در كتب خود بخصوص تصميم وى به ايراد روايات فريقين در «تهذيب» در آغاز امر (گو اينكه بعدا از آن منصرف گرديده) و اين قبيل امور ممكن است چنين توهمى را براى سه دانشمند نامبرده پيش آورده باشد. يا اينكه شيخ طوسى را به دانشمند ديگرى منسوب به «طوس» اشتباه كردهاند همانطور كه «صاحب كشف الظنون» وى را با شيخ طبرسى اشتباه نموده است.

اصولا از عبارات نامبردگان پيداست كه معرفت كاملى بحال شيخ و آثار او نداشتهاند مثلا سبكى از آثار شيخ تنها «تفسير قرآن» و «امالى» را نام برده و وفات او را در كوفه [1] دانسته و «چلپى» هم كه چنان خطاهاى واضحى مرتكب گرديده است. در هر حال بجز اين سه تن، كسان ديگرى از دانشمندان سنت [12] ترجمۀ شيخ را نوشتهاند اما هيچ كدام چنين نسبتى به او ندادهاند. و برخى از دانشمندان معاصر از اهل سنت وى را همانطور كه بوده معرفى كرده و در بارهاش گفتهاند: «كان عالما في الأصول على المنهاجين الإمامي و السني» [13] و مسلم است كه در آن اعصار در «طوس» خاندانهاى شيعى زندگى مىكردهاند و حكيم ابو القاسم فردوسى خود دليل اين امر است كما اينكه مسلما اكثريت مردم اين ناحيه سنى مذهب و ظاهرا شافعى بودهاند و پرورش خواجه نظام الملك (408- 485) در «نوقان» و غزالى (450- 505) در «طابران» بر مذهب شافعى و همچنين دانشمندان ديگر مؤيد اين

[1] وفات شيخ در نجف واقع شده و ممكن است منظور سبكى از كوفة اين شهر و متعلقات آن باشد تا شامل نجف هم بشود.

[12]- مانند ابن حجر در لسان الميزان ج 5 ص 135، و ابن كثير و ابن جوزى در تواريخ خود و ديگران.

[13]- در مقدمۀ رجال شيخ طوسى بقلم علامه سيد محمد صادق آل بحر العلوم ص 27 عبارت استاد محمد ابو زهره نويسندهى كتاب الامام الصادق و كتب

ديگر از كتاب الامام الصادق نقل گرديده است.