در شهر «رى» مرجعيت و زعامت داشته در اواخر عمر به علت نامعلومى و شايد براى نشر حديث و روايت كتاب كافى باين شهر هجرت كرده و همانجا از دنيا رفته است وى كتاب مهم «كافى» را كه باحتمال قوى پيش از هجرت به بغداد تأليف كرده است در اين شهر نشر داده و اغلب راويان اين كتاب در «بغداد» مىزيستهاند و همانجا آن را براى ديگران روايت كردهاند [1] همچنين معاصر «كلينى» على بن بابويه قمى والد شيخ صدوق باين شهر آمده و با وكلاى امام، ملاقات كرده است [22] صدوق نيز در سال 355 به بغداد وارد شده است [23].

حديث شيعه از آغاز، دو مركز مهم داشته: «كوفه و قم» و بغداد محل تلاقى اين دو رشته حديث بوده است زيرا محدثان «كوفه و قم» مرتبا بآنجا مىآمدند و معلومات خود را روايت مىكردند. و احيانا در آنجا مقيم مىشدند.

به نسبت اجتماع علماى شيعه در «بغداد»، كتب اين طائفه نيز از بلاد دور و نزديك در آنجا گرد آمد مثلا محمد بن مسعود عياشى يكى از دانشمندان شيعه ساكن «سمرقند» و داراى تأليفات زياد بوده است و ابو الحسن قزوينى قاضى در سال 356 براى اولين بار قسمتى از

[1]- نظر به اينكه اكثر يا تمام مشايخ كلينى اهل قم يا رى بودهاند و خود وى تا دوران اواخر عمر در رى مرجعيت داشته از طرفى بنقل نجاشى در رجال ص 292 بيست سال تمام به تأليف اين كتاب اشتغال داشته پس باحتمال قوى تأليف آن، در همان شهر صورت گرفته، اما در اواخر عمر، اين كتاب را در بغداد روايت كرده و اكثر ناقلين آن از علماى عراق مىباشند در باره كتاب كافى مقالاتى در دوره اول و دوم نامهى آستان قدس رضوى بقلم اينجانب انتشار يافته و انشاء اللّٰه بزودى آن بحث بطور مستوفى در كتاب «كتب اربعة و مشايخ ثلاثه» تكميل خواهد گرديد.

[22]- از جمله در سال 328 يك سال قبل از وفات، در بغداد بوده است رك. رجال نجاشى ص 199، و به گفتۀ شيخ طوسى در رجال ص 482 در سال تناثر نجوم 329 نيز ببغداد وارد شده و تلعكبرى از وى حديث شنيده است.

[23]- رك: رجال نجاشى ص 303. و بنا بآنچه دوست دانشمند جناب آقاى ميرزا عبد الرحيم ربانى در مقدمه بحار ج 1، ص 36 تحقيق كردهاند علاوه بر اين، در سال 352 هنيز صدوق در بغداد بوده است و در اثناء اين دو سال سفرهائى به كوفه، همدان و مكه كرده است. اينجانب در مقدمه كتاب المقنع شرح حال جامعى از صدوق آوردهام. و در كتاب «كتب اربعه و مشايخ ثلاثه» آن را تكميل خواهم كرد.