مزار است.

رشتۀ علم كلام شيعه كه عهدهدار پاسدارى و دفاع از مذهب بود در اين شهر توسط هشام بن الحكم [1] پى ريزى شد و همچنان ادامه يافت تا اواخر قرن چهارم به وسيله شيخ مفيد به اوج خود رسيد و او با مهارت و استادى چشم گيرى در اين شهر انقلابى بپا كرد و هزاران نفر را با قدرت منطق خويش به اين مذهب وارد نمود و همين مكتب بود كه متكلم زبر دستى مانند سيد مرتضى علم الهدى، را تربيت كرد. مرجعيت مفيد و سيد مرتضى و اساتيد و معاصران ايشان و حتى شيخ طوسى بطورى كه از مطاوى حالات آنان به دست مىآيد بيشتر در رشتۀ كلام و دفع شبهات مخالفان بود و ظاهرا در آن اعصار اين علم مقدم بر همۀ علوم حتى فقه و حديث و داراى اهميت بيشترى بوده است و اين امر از رسالههاى متعدد به نام اجوبه مسائل كه از شهرهاى دوردست از نامبردگان سؤال مىشده و همچنين كتب رديه كه نام همۀ آن رسائل و كتب در فهرست مؤلفات اين طبقه از دانشمندان ديده مىشود كاملا مشهود است و پس از رشتۀ كلام، فقه و اصول و شايد مهمتر از آن دو، علم حديث بود. اصولا حديث، بلحاظ اينكه صرفا علمى نقلى است در «بغداد» كه محل تردد و تلاقى محدثان بوده بيش از سائر مراكز رواج داشت و تقريبا مىتوان گفت: كليۀ منقولات و احاديث اسلامى و از جمله روايات اهل بيت، نزد محدثان «بغداد» گرد آمد.

صرف نظر از راويان قرن دوم و سوم شيعه شخصيت نامدار محمد بن يعقوب كلينى كه

[1] وى از موالى بنى شيبان يا كنده است، زادگاهش كوفه، محل نشو و نمايش واسط و تجارتش در بغداد بوده و در اواخر عمر بآنجا انتقال يافته و از ملازمان يحيى بن خالد برمكى و سرپرست مجالس كلام و مناظره وى گرديده است. او بحث در امامت را آغاز كرد و بقول شيخ طوسى: «و كان ممن فتق الكلام في الإمامة و هذب المذهب في النظر»، در مناظره و حاضر جوابى مهارت داشته و از نام كتب وى پيداست كه مخالف سرسخت فلاسفه و معتزله بوده و ظاهرا از اولين كسانيست كه در رد فلسفۀ يونانى و ايرانى و نيز در اثبات امامت، كتاب نوشتهاند هشام بن الحكم مورد توجه امام صادق و كاظم (عليهما السلام) بوده و احاديثى از آن دو امام روايت مىكرده. در بغداد در قصر وضاح مقيم بود و پس از زوال برامكه به مدتى اندك در 179 و يا در دوران خلافت مأمون در سال 199 از دنيا رفته است. و از خود شاگردانى مانند ابن ابى عمير، يونس بن عبد الرحمن و ديگران بجاى گذارده و رشتۀ علم كلام شيعه بوسيله نامبردگان باين دانشمند منتهى مىگردد. (خلاصه از رجال نجاشى، فهرست شيخ طوسى و رجال كشى).