(775) واجب است كه در مورد معلم اول اين گمان نرود كه وى در اكتساب حد به طريق اخذ اوصاف از پائين به هر وصفى كه باشد اكتفا كرده است، گوئى معلم اول جز طريق تركيب را نمى‌شناسد بلكه معلم اول بر اين طريق مراعات جنس و مراعات محمولات اولى، و اوّلى براى اوّلى را اضافه مى‌كند. و اين همان چيزى است كه گاهى در آن به تقسيم و مراعات تركيب حاجت مى‌افتد. و هركس غير آنچه كه اين‌جا [معلم اوّل‌] انجام داده است انجام دهد، عملش وجهى ندارد.

الفصل السابع فى أن طريقة القسمة نافعة أيضا فى التحديد. و كيفية ذلك، و تفصيل طريقة التركيب و ما فيها من قلة الوقوع فى تضليل الاسم المشترك‌ (776) نقول إن القسمة و إن كانت لا تقيس على الحد فهى نافعة فى الحد: و ذلك لأن القسمة و إن كانت إنما تؤخذ منها أجزاء الحد اقتضايا لا لزوما، فهى نافعة فى التحديد من وجوه ثلاثة: أحدها أن القسمة تدل على ما هو أعم و ما هو أخص، و يستنبط من هذا كيفية ترتيب أجزاء الحد فيجعل الأعم أولا و الأخص ثانيا. فيقال مثلا فى تحديد الإنسان حيوان ذو رجلين آنس، لا ذو رجلين حيوان إنس، فإن بين الأمرين فرقا، لأن قولك دو رجلين حيوان إنس إذا قيل فيه ذو رجلين فقد قيل فيه الحيوان. فإذا قيل فيه الحيوان بعد ذلك فهو تكرار و سوء ترتيب.

فصل هفتم در اين‌كه روش تقسيم، در تحديد سودمند است، و در كيفيّت اين امر؛ و در تفصيل روش تركيب، و در كيفيّت تقليل خطاى ناشى از اسم مشترك در آن‌ 662

(776) مى‌گوييم: هرچند از راه تقسيم نمى‌توان قياسى تشكيل داد كه حد نتيجه‌ى آن باشد، با اين‌حال روش تقسيم در تحديد سودمند است: و اين بدين خاطر است كه هرچند