أوجب ذلك حينئذ الجهل البسيط الذى على وجه السلب فقط، و كان بقياس. و هذا أيضا ليس بالحقيقة حادثا عن القياس، بل بالعرض: لأن ذلك القياس إنما أوجب بالذات بطلان الرأى الفاسد. فلما بطل و لم يكن هناك رأى آخر، عرض أن بقيت النفس عادمة للرأى أصلا كما كانت. بل القول الصواب أن هذا الجهل لا يكتسب.

(441) دانسته‌اى كه جهل يك صنف نيست: 367 بلكه قسمى از جهل، بسيط است- و آن عبارت است از فقط عدم علم در نفس: و آن عبارت است از اين‌كه نفس در مورد امرى رأى نداشته باشد- رأى حق و صواب- و اين قسم از جهل با قياس كسب نمى‌شود؛ زيرا آن فقط عبارت است از سلب علم و خالى بودن نفس از آن؛ هرچند گاهى گمان شده است كه اين قسم از جهل بر يكى از دو وجه از طريق قياس كسب مى‌شود: يا به اين صورت كه بعضى گمان كرده‌اند كه تكافؤ حجت‌ها موجب اين جهل مى‌شود، و اين گمان خطاست. بلكه تكافؤ حجت‌ها اين قسم از جهل را تثبيت كرده و آن را حفظ مى‌كند، امّا آن را به وجود نمى‌آورد. و يا به اين صورت است كه بعضى گمان كرده‌اند كه هرگاه رأى باطل از طريق حجت‌ها ابطال شد و رأى حق از طريق ابطال رأى باطل توضيح داده نشد، در اين صورت اين امر جهل بسيطى را لازم مى‌آورد كه فقط سلب است، و از طريق قياس حاصل شده است. اين قسم هم در حقيقت از قياس حادث نمى‌شود، بلكه بالعرض به قياس نسبت داده مى‌شود: زيرا اين قياس بالذّات بطلان رأى فاسد را ايجاب مى‌كند. وقتى رأى فاسد باطل شد و به جاى آن رأى ديگرى داده نشد، نفس بدون رأى مى‌ماند همان‌طور كه قبلا بود. بنابراين سخن حق اين است كه جهل بسيط كسب نمى‌شود.

(442) و من الجهل ما هو مركب- و ليس هو عدما فقط، بل فيه مع عدم العلم وجود رأى مضاد له، و هو جهل على سبيل القنية و الملكة، و هو مرض نفسانى. و ذلك لأن صحة كل شى‌ء إما أن تكون موجودة على مزاجه الذاتى و فطرته الأصلية فقط، أو يكون قد اكتسب مع ذلك كمالا ثانيا، كمن يكون مع وجوده على مواجه الصّحّى جميلا أو قويا. و ليس هو فى المزاج من البدن، بل و فى التركيب أيضا، فإن صحة البدن هى فى اعتدال المزاج و استواء التركيب. و كمال الصحة أن تقترن بهذين الأمرين البدنيين الأمور التى يستعد البدن بهذين لها من الجمال و الجزالة و القوة.

(442) قسم ديگرى از جهل، جهل مركّب است- و آن صرف عدم [علم‌] نيست، بلكه در جهل مركب علاوه بر عدم علم، رأى متضادّ با علم نيز وجود دارد، و آن عبارت است از جهل بر سبيل‌