«شرح»

بدانك انواع انسان چنانك به صور ظاهر مختلف‌اند به مزاج و كيفيّت و كميّت طباع مختلف باشند. چون به كميّات اوضاع طبيعى و كيفيّات امزجه خلاف ظاهر گشت به ضرورت اخلاق و عادات و عبارات متفاوت گردد و تفاوت بقاع از تأثيرات اجرام علوى و اسباب خواص طبيعى ظاهرست و مسامتات اجزاى سفلى با اجرام علوى از ثوابت و سياره در آن نوع از علوم رياضى مشروح است و معلوم چنانك اختلاف اجزاء اجسام جزوى كه مسامت اجزاء جسم كره اوست لابد بدان تأثير متأثّر مى‌شود و همچنين دگر باره از جزوى از اجزاى زمين كه مسامت كره مكوكب اعنى فلك البروج باشد به ضرورت قابل آن صورت باشد كه مسامت باشد و به سبب قرب و بعد مسامتات تفاوت پيدا كند. پس اختلاف اوضاع كرات مائله از اجزاء اراضى و آنچه عارض گردد از قرب و بعد و آنچه توابع اين اختلاف بود سبب اختلاف صور و طبايع و لغات و اخلاق و عادات بقاع و امم گردد. به نسبت بابقاع به حكم آنك اختلاف اجزاء زمين سبب بود اختلاف بخاراتى را كه از آن زمين صاعد گردد چه بخار بقعه طبع رحم خود دارد پس اختلاف بخار سبب اختلاف هواى آن بقعه بود.

پس آب و هواى آن بقعه طبع بخار بقعه پذيرد. پس اختلاف اوضاع كره اول و كره مكوكب و غير آن اسباب حقيقى باشند و آبها و بخارها اسباب وسايط تا از اين دو جنس اسباب طبيعت نشو و ظهور انواع نبات و حيوان و غير آن كند و اطلاق عنان در شرح و بيان اين باب ما را ازين مقصود باز دارد مساق اين حديث آنست كه چون تفاوت در آب و هوا و ارض و مزاج نبات و اغذيه بقاع بدانى، دانى كه نطفه هر نوع از حيوان موافق هوا و آب و ارض او باشد و چون به تدقيق نظر كنى، نيك دانى كه نطفه هر شخصى از اشخاص حيوان خاصّه موافق طبع خاص و مناسب مزاج او باشد پس چون‌