امزجه مختلف بود اخلاق و اصوات تبع مزاج بود، پس اسباب برين و اسباب وسطى لا يزال محرّك و مربّى اشخاص نبات و حيوان باشد و مكمّل ذوات آن و غير آن بشرايط استعدادات هر شخصى على حده تا حدّ امكان و منتهى قبول آن ذلك كله بتقدير العزيز العلم الذى ليس كمثله شى‌ء و هو السميع البصير، و چون اين باب نيك روشن شد بدانستى كه هر چه آن را نشو و نما باشد آن را اوّلى و وسطى و آخرى باشد و جزويّات كميّات و كيفيّات اوضاع به نسبت با اوضاع اسباب ميان اين سه حد نهايت ندارد.

پس صور نيك و بد در پى درجات بسيار افتد و صورتهاى نيك معتدل ميان نيك و بد بسيار افتد و صورت نيك بغايت چنانك نادر باشد بهر دقت افتد و صورتها ركيك و بد و ناچيز بغايت بسيار افتد مقصود ازين آنست كه بدانى كه نادر باشد شخصى كه او را بقوّت استعداد ذاتى اخلاق حسنه و ملكه فاضله در بدو و نشو و نما حاصل آيد. به طبع و جبلّت ذات ما بقى آن باشد كه استعداد ذات ايشان در قوّت باشد باكتساب حاصل آيد بى‌رياضت و رنج و كسب قوة ملكه فاضله روى ننمايد و استعداد تمام مقام حدّ اوسط باشد و به قياسات باشند از مردمان كه به قوّه حدس باندك مايه نظر به حدّ اوسط باز خورند و نتيجه كه مطلوب باشد ذات نفس را حاصل آيد تا در علم و عمل باندك مدتى فاضل گردد. در هر نوع علم كه طالب آن باشد و باشند از مردمان كه تا صورت و وضع قياس ايشان را تقرير نكنند و بر استخراج وضع و حمل و حد اوسط ارشاد نيابند نفوس ايشان از ادراك نتيجه قاصر باشند و قومى باشند كه از اين جنس حديث در نفس ايشان هرگز تأثير نكند و نفوس ايشان قابل لطف كلام نباشد و اگر چه جهد، كنند چون معلوم شده است به عقول تجربى كه مزاج قابل تبديل است به تدبير و تدريج خلق تبع مزاج باشند قابل تبديل بود. غرض ازين تشبيب آنست كه چون افعال جميله و علوم حقيقى موقوف بر حصول استعداد است‌