بخارات كه ياد كرده‌اند و همچنان اختلاف مسامت اجزاء كره نخستين و كره ثوابت‌ [1] و ثوابت و اختلاف اوضاع كرات مايله اسباب حقيقى باشند [2] در اختلاف آبها و هواها يا به واسطه تصاعد بخارات و اختلاف اجزاء موضع نشود و ظهور بخارات يا بيواسطه به حكم مسامت يا بعضى به واسطه و بعضى بى‌واسطه كه از هر دو وجه تأثير باشد [3] و چون زمين و آب و هوا در بقعه به خلاف زمين و آب و هوا بقعه ديگر باشد نبات هر يكى ملايم اين زمين و هوا بود و به خلاف ديگر بود و همچنين حيوانات هر بقعه به خلاف حيوانات ديگر باشند چه مى‌يابيم كه آن نبات كه در بلاد هند باشد و از حيوانات عجيب كه در [4] كه آنجا باشند، در اكثر بلاد نباشند [5] و آنچه از اين چيزها در بلاد روم باشد همچنين. و در گرمسير، نبات و حيوان به خلاف‌ [6] اضافه حيوان و نبات سردسير [7] باشد، و اين به اقاليم‌ [8] بگردد و به شهرها و مساكن نزديك هم بگردد.

امّا هر چند بعد كمتر بود تفاوت كمتر بود و چون چنين بود غذاء [9] و اهل هر شهرى و هر اقليمى به خلاف غذاء ديگران بود. و چون غذا مخالف آن فصول غذا كه موادّ و فضول حيوانات شوند، چون نطفه و غير آن به خلاف يكديگر باشند. پس امزجه ايشان به خلاف يكديگر باشند چه خلق تبع مزاج بود و روا بود كه آن اجزاء [10] مسامت كه ياد كرديم به فرمان خداى تعالى سبب شوند در اختلاف اخلاق و عادات و يا معين سبب شوند و همچنين اختلاف هوا و اجرام سماوى به حكم فرمان حقّ اسباب شوند، كمال اشخاص را بدين وجه، و آنچه وراى اينست از كمالات ديگر اسباب‌

[1] - ثوائب.

[2] - باشد.

[3] - باشند.

[4] - اصل كه آنجا.

[5] - نباشد.

[6] - بخلاف.

[7] - اصل حيوان سردسير.

[8] - باقليم.

[9] - اصل غذاى هر

[10] - از اجزاء.