آرى. آدمى گاه گمراه مى‌شود و به خدا كفر مى‌ورزد، پس از او سؤال نمى‌كند و با زبان به خواندن او نمى‌پردازد، و با وجود اين نمى‌تواند در نفس خود او را انكار كند، بلكه آشكارا به او سبحانه و تعالى اعتراف دارد، و در ساعت نيازمندى و تنگى و گرفتارى به دعا مى‌پردازد وَ إِذا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ‌ «و چون موجى همچون كوه آنان را در ميان گيرد، با دين خالص او را مى‌خوانند». [49] بعضى از فلسفه‌هاى جاهليت قديم به دينها راه يافته و چنان گمان كرده‌اند كه دعا سؤالى است و نفعى از آن به دست نمى‌آيد، و خدا از اين امر در كتاب خود چنين ياد كرده است وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشاءُ «و جهودان گفتند كه دستهاى خدا به زنجير بسته است، دستهاى خودشان به زنجير بسته باد، و لعنت بر ايشان به سبب آنچه گفتند، بلكه دستهاى او باز است و به هر گونه كه بخواهد مى‌بخشد». [50] بدين گونه اين فلسفه بسيار گمراه كننده به ذهنهاى بعضى از مسلمانان به عناوين مختلف راه يافته، همچون جبريان و قدريان، و اعتقادشان اين است كه خدا مقدّرات آفريدگان را نوشته،/ 316 و جز آنچه براى ايشان نوشته شده به آنان نخواهد رسيد، و با استناد به اين فرض منفى منكر تأثير استغفار و دعا شده‌اند، و چه پرده بدى اين فلسفه ميان بنده و پروردگار او مى‌كشد، و اگر بخواهد به سوى او رود، يا نيازهاى خويش را از او بخواهد، با بسته بودن دست خدا و زبان و قلب خودش گرفتار چه ياس و نوميدى مى‌شود! و چرا بايد از خدايى سؤال و طلب حاجت كند كه اراده‌اى در او نيست؟

قدرها تغيير ناپذير است، و چه اميد آن هست كه دعا مستجاب شود؟ و از اين جا متوجه تفاوت فراوان ميان معارف الاهى و فلسفه‌هاى بشرى مى‌شويم، پس در آن حال كه فلسفه‌هاى بشرى بذر نوميدى را در نفس انسان مى‌افشانند، و فعاليت او