ذاتى است فقير و ماهيّتى است محتاج چ ه آنكه ممكن با قطع نظر از

وجود علّت چ يزى نيست و شيئيّتش مرهون وجود علّت است و در اين معنا مسئله‌

حدوث و بقاء مطرح نيست و اگر در اين تشبيه استبعادى نبود ميگفتيم مسئله‌

احتياج ممكن بعلّت و اينكه ممكن با قطع نظر از علّت شيئيّتش مختل است مانند مسئله‌

ماهيّت و ذاتيّات آنست و همانطورى كه ماهيّت با قطع نظر از ذاتيّاتش چ يزى‌

نيست و بقائى ندارد عينا ممكن نسبت به علّت چ نين است و چ قدر از طريق‌

فصول الحكمة، شرح فارسى بر منظومه (مبحث الهيات) ؛ ج‌2 ؛ ص556

تقيم بدور است.

سخن حضراتى كه گ فته‌اند معلول تنها در حدوث محتاج بعلّت است نه در

بقاء فلذا اگر بر صانع متعال عدم جايز ميبود و نيستى در او راه مى‌يافت عدمش‌

بعد از ايجاد كائنات خللى در بقاء آنها وارد نميساخت.

قوله: سواء كان فى الدّهر اوفى الزّمان اوفى طرفه: در فرق بين دهر و زمان‌

گ فته‌اند:

اجزاء دهر در عرض با هم قابل اجتماع بوده و انفكاكشان طولى است.

فلذا مرحوم داماد در تعريف تقدّم دهرى فرموده:

متقدّم دهرى آنستكه بر متأخّر مشتمل بوده بوجه اعلى و متأخّر نيز بر متقدّم‌

مشتمل باشد لكن بوجه ضعيف و از آن گ اهى يسرمد تعبير مينمايند ولى اجزاء

زمان هرگز در عرض با هم جمع نشده و ممكن نيست جزء لا حق با جزء سابق در

يك لحظه با هم مجتمع شوند همچون زمان ماضى با حال و حال با استقبال.

و امّا كلمه فى طرفه: ضمير مجرور در « طرفه » بزمان راجعست و منظور از

طرف زمان لحظه « آن » را گ ويند و اين لحظه نزد حضرات از زمان محسوب‌

نميشود فلذا آنرا طرف زمان مى‌دانند.

قوله: و بوجه بعيد الخ: وجه استبعاد اينست كه ذاتيّات ماهيّت با نفس‌

ماهيّت متغاير بوده و ايندو شيئان متغايران و منهاضان محسوب ميشوند زيرا ماهيّت‌

كلّ و ذاتيّات اجزاء آن هستند و بديهى است احتياج كلّ باجزاء مثل احتياج‌

معلول بعلّت وجودى و نظير نياز عكس بعاكس نيست.