كلمه « من » بيانيّه مى‌باشد و امّا اينكه نگفتيم هو المرسوم بلكه آنرا با « من‌

جارّه» استعمال نموديم جهتش آنستكه خواستيم حرف روى و اعراب آنرا مراعات‌

كرده باشيم چ ه آنكه حرف روى در مصراع اوّل مكسور است از اينرو بجهت تشاكل‌

لفظى و مراعات بين حرف روى مصراعين از حرف جار استفاده نموديم و بهر تقدير

جارّ و مجرور (من المرسوم) خبر براى « الانفعالى » مى‌باشد.

و در دنبال « فى العقل بعد ما فى الاعيان حصل» مى‌فرمايد:

معلوم سبب علم بوده و سببيّت و مسبّبيّت در علم انفعالى و فعلى عكس‌

يكديگر مى‌باشند يعنى در علم فعلى علم سبب براى معلوم بوده ولى در علم انفعالى‌

معلوم سبب براى علم مى‌باشد.

پ س از آن مى‌فرمايد:

در اوّل يعنى علم فعلى آنچه در خارج است قبل از آنكه در عقل حاصل‌

شود تحقّق مى‌يابد.

شرح فارسى:

توضيح‌

علم فعلى و انفعالى‌

علم بتقسيم سوّمى يا فعلى است و يا انفعالى.

علم فعلى: آنستكه سبب وجود معلوم بالعرض باشد و بعبارت ديگر:

وجود خارجى معلوم مستفاد از آن باشد.

علم انفعالى: آن است كه وجود خارجى سبب ارتسام معلو در عقل باشد.

صاحب اسفار گ ويد علم حقتعالى بذات خود علم فعلى است و مثال علم‌

انفعالى علم انسان به اشيائى است كه بواسطه ارتسام صور آن‌ها حاصل مى‌شود.

مير سيّد شريف گ ويد: علم فعلى علمى است كه از غير گ رفته نشده باشد و

علم انفعالى بعكس آن مى‌باشد و براى علم البتّه تقسيمات ديگرى هست كه‌

مصنّف بجهت اختصار در اينجا نياورده است از جمله تقسيمات ذيل است كه‌

اجمالا متذكّر مى‌شويم.