به [هو] معطوف مى‌باشد چنانچه صاحب مفتاح در كتاب مزبور حدّ اعجاز را بهمين بيان تقرير نموده.

بعضى از شارحين ايضاح عبارت را طور ديگر تقدير نموده و گفته‌اند:

كلمه [و ما يقرب منه‌] به [حدّ الاعجاز] معطوف بوده و ضمير در [منه‌] به [حدّ الاعجاز] راجعست و معناى عبارت چنين است:

طرف اعلاى بلاغت حدّ اعجاز و مرتبه نزديك باين حدّ است.

شارح مى‌گويد: اين معنى صحيح نيست زيرا مرتبه قريب به حدّ اعجاز از طرف اعلى محسوب نمى‌شود زيرا طرف اعلى حدّ اعجاز است و بديهى است مرتبه نزديك باعجاز غير از آن مى‌باشد پس با طرف اعلى نيز مغايرت دارد.

و اما طرف اسفل: آنست كه اگر كلام از آن مرتبه انحطاط پيدا كند اگرچه بحسب قواعد نحوى و صرفى بى‌اشكال باشد ولى معذلك از نظر علماى بلاغت حكم اصوات حيوانات را پيدا مى‌كند به اين معنا همانطوريكه آواز حيوانات مشتمل بر لطائف و دقائق و خواص زائده بر اصل مقصود نيست بلكه تنها معنا از آن استفاده مى‌شود نظير تكلّم طوطى با انسان عينا اين كلام آدمى نيز چنين مى‌گردد.

قوله: و هو ان يرتقى الكلام: ضمير [هو] به حدّ اعجاز راجع است.

قوله: عن طوق البشر: مقصود از [طوق‌] طاقت و قدرت است.

قوله: و يعجزهم عن معارضته: ضمير فاعلى در [يعجزهم‌]