بيان مراد حقيقت و مجاز و غلط و مورد اطلاق آنها

حقيقت: عبارتست از استعمال لفظ در موضوع‌له همچون استعمال لفظ « اسد » در حيوان درّنده معروف.

مجاز: عبارتست از استعمال لفظ در غير موضوع‌له بشرطى كه بين آن و معناى حقيقى يكى از علائقى كه در علم بيان ذكر شده همچون: علاقه جزء و كلّ و حالّ و محلّ، سبب و مسبّب، مجاورت و ديگر علائق.

غلط: آنستكه لفظ در معناى غير موضوع‌لهى كه با موضوع‌له هيچ تناسب نداشته و بينشان علاقه‌اى نيست استعمال گردد.

مرحوم مصنّف مى‌فرمايند:

آنچه درباره حقيقت و مجاز و غلط ذكر شد از نظر علماء مورد اتّفاق و تسالم است و احدى در آن نزاع و اختلاف ننموده و مسئله‌اى كه مورد اختلاف است امر ذيل مى‌باشد:

گفته شد مجاز استعمال لفظ در غير موضوع‌له است مشروط باينكه بين موضوع‌له و غير آن تناسب و علاقه باشد و همانطور كه گفته شد اينمقدار مورد تسالم و اتّفاق مى‌باشد و مورد اختلاف و نزاع اينستكه صحّت و جواز استعمال مجاز موقوف بر ترخيص واضع و ملاحظه علائق مذكور بوده يا ارتباطى به اذن و ترخيص او نداشته بلكه تابع ذوق سليم و طبع مستقيم مى‌باشد از اينرو هرمعنائى را كه ذوق سالم با معناى موضوع‌له مناسب ديد استعمال مجازى در آن جايز است اگرچه از واضع راجع بآن اذن و ترخيص نرسيده باشد.

بعقيده ما رأى دوّم ارجح است و دليل ما بر اين گفتار آنستكه:

بالحسّ و العيان و وجدانا مى‌يابيم كه استعمال لفظ « اسد » در « رجل شجاع» صحيح و مستحسن است و اگر لفظ مزبور را اطلاق كرده و معناى مذكور يعنى رجل شجاع را از آن اراده نمايند هيچ فردى از افراد و احدى از آحاد مستعمل را

بيان المراد، شرح فارسى بر اصول الفقه ؛ ج‌1 ؛ ص82