«هيچ‌كس نمى‌تواند بيش از يك اقامتگاه داشته باشد.» كه اين ماده فقط منطوق دارد، بدون آنكه مفهوم داشته باشد.

اقسام منطوق‌

منطوق بر دو قسم است: 1. صريح؛ 2. غير صريح. دلالت‌هاى مطابقى و تضمّنى را دلالت منطوقى صريح و دلالت التزامى را دلالت منطوقى غير صريح يا سياقى گويند. دلالت منطوقى غير صريح بر سه قسم است: 1. دلالت اقتضاء؛ 2. دلالت تنبيه؛ 3. دلالت اشاره. به مبحث عناوين مذكور رجوع شود.

اقسام مفهوم‌

مفهوم بر دو قسم است: 1. مفهوم موافق يا لحن الخطاب، و يا فحوى الخطاب؛ 2. مفهوم مخالف يا دليل الخطاب. [1]

مفهوم موافق. به آنچه كه از منطوق استنباط و فهميده مى‌شود و از نظر نفى و اثبات (وجوب يا حرمت) موافق منطوق باشد مفهوم موافق نام دارد. مثال: خداوند در قرآن مى‌فرمايد: به پدر و مادر افّ مگو. [2] از اين منطوق فهميده مى‌شود كه به طريق اولى نبايد پدر و مادر را كتك زد. ماده 387 قانون مدنى مى‌گويد: «اگر مبيع قبل از تسليم ... تلف شود، بيع منفسخ و ثمن بايد به مشترى مسترد گردد». چون تفاوت ثمن و مبيع اعتبارى است، طبعا حكم ماده مزبور در مورد تلف ثمن معيّن قبل از قبض نيز جارى است. [3]

مفهوم مخالف: مفهومى است كه از حيث نفى و اثبات عكس منطوق باشد.

مثال 1. در قرآن آمده: اگر فاسقى خبرى آورد درباره‌اش تحقيق كنيد [4]، اين منطوق آيه است اما مفهومش اين است: اگر عادل خبر آورد تحقيق و تفحّص لازم نيست.

مثال 2. ماده 1036 قانون مدنى مى‌گويد: «هركس بدون عذر موجّه نامزدى را به هم بزند بايد خسارت را بپردازد.» مفهوم مخالفش اين است اگر با عذر موجّه به هم بزند نبايد خسارت بپردازد.

حجيّت مفاهيم‌

انديشمندان اصولى حجيّت مفهوم موافق را قبول دارند. اما در حجيّت مفهوم مخالف اختلاف نظر دارند. سؤال: با اينكه حجيّت ظواهر محرز است، و مفاهيم نيز از ظواهر هستند، پس چگونه ممكن است در حجيّت مفاهيم اختلاف وجود داشته باشد؟ در اصول الفقه آمده: بحث از حجيّت مفاهيم در واقع سخن از اصل ظهورات مفاهيم است. يعنى نزاع صغروى است. يعنى بحث در اين است كه آيا