جملات مورد بحث داراى مفاهيم مورد ادعا هستند يا خير؟ مثلا آيا آيه‌ «فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ» داراى مفهوم است؟ مخالفين حجيّت مفاهيم مى‌گويند: آيه مزبور تنها حكم موضوع اول (افّ گفتن) را بيان داشته، و حكم موضوع دوم يعنى ضرب و شتم را بيان نكرده است، لذا با اين عبارت نمى‌شود حرمت ضرب و شتم را فهميد. يعنى اصولا چنين مفهومى از آيه به دست نمى‌آيد تا حجّت باشد. [1]

بعضى از علماى اصول در ردّ نظر فوق مى‌گويند: آنچه بين قدما مطرح بوده بحث از حجيّت مفاهيم بوده است نه اثبات اصل مفهوم. توضيح اينكه دلالت مفهوميه متوقّف بر چهار مسئله است:

1. گوينده در مقام بيان باشد. 2. گوينده در مقام افاده ظاهر لفظ باشد، چون ممكن است فردى لغو نگويد، اما ظاهر لفظ را نيز اراده نكرده باشد، مثلا در مقام تقيّه حرفى را گفته باشد. 3. لفظ مجمل نباشد. 4. ظاهر حجّت باشد.

متكفّل اثبات مقدمه اول و دوم لفظ نيست، بلكه بناى عقلاست. زيرا وقتى عملى و يا كلامى از كسى صادر شد عقلاء آن را حمل بر اين مى‌كنند كه گوينده غرضش همان چيزى است كه از لفظ فهميده مى‌شود، و به احتمال اينكه از روى لغو گفته باشد، و يا مفهوم آن لفظ مراد او نباشد اعتنايى نمى‌كنند. [2]

امام خمينى ضمن تقويت نظر اول از كلام سيد مرتضى شاهد ارائه مى‌كند، و نتيجه مى‌گيرد بحث قدما در اصل مفهوم بود نه حجيّت. در نتيجه مسلك متأخرين و قدما را يك چيز مى‌داند. [3]

اقسام مفهوم مخالف‌

مفهوم مخالف بر شش قسم است: 1. مفهوم شرط؛ 2. مفهوم غايت؛ 3. مفهوم عدد؛ 4. مفهوم وصف؛ 5. مفهوم حصر؛ 6. مفهوم لقب. هريك از اين مفاهيم را تحت عناوين مربوطه بيابيد.

در آخر بحث مناسب است مطلبى از فاضل تونى نقل شود. او مى‌گويد: مفهوم موافق اگر قطعى باشد (قياس اولويت) حجت است. مثل حرمت ضرب و شتم مستفاد از آيه‌ فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ، و اگر ظنّى باشد حجّت نخواهد بود چون بازگشت آن به قياس است. و قياس هم باطل مى‌باشد. (قياس تمثيلى) [4] و اما در حجيّت مفهوم مخالف اختلاف است. سيد مرتضى و عدّه‌اى از علماء عامّه منكر حجيّت تمام اقسام مفهوم مخالف هستند. شيخ طوسى و اكثر عامه قائل به حجيّت مفهوم صفت مى‌باشند و شهيد نيز به اين نظر تمايل دارد سپس فاضل تونى مى‌گويد: قول سيد مرتضى قوى است، و چون حجيّت مفهوم غايت از ديگر مفاهيم قوى‌تر است لذا بحث و نقد و ردّ مفهوم غايت ما را از بحث در ديگر مفاهيم مستغنى خواهد كرد. [5] به مبحث «مفهوم غايت» رجوع شود.